[Qırımtatarca] Core Crimean Tatar Lexicon

Moderator:eskandar

User avatar
repl2
Posts:84
Joined:2017-04-30, 23:08
Gender:male
[Qırımtatarca] Core Crimean Tatar Lexicon

Postby repl2 » 2017-06-20, 8:24

Here I intend to create a core Crimean Tatar Lexicon basing on the collection of proverbs (see the attachments: cyrillic, latin and modernized latin version)
===
used tools:
https://translate.google.com/#ru/ja/now
https://translate.google.com/#ja/en/%E4%BB%8A
https://en.wikipedia.org/wiki/%E6%B0%97
https://www.google.com.ua/search?q=q%C4 ... LwB-eisegJ
viewtopic.php?f=131&t=51389#p1077147
===
※ Be shure you see the proper hieroglyphs! Check that hieroglyph 今 has a "roof" like letter "A" at the top! If the "roof" doesn't have the horizontal stroke you should change the browser! "FIrefox" does it well
===
Due to tecnichal issues DRAFT is split into three parts:
p1: AaÀàBbCcÇçDdĐđEeÈèFfGgĞğHhİiIıÏïJjKkLlĹĺ viewtopic.php?f=131&t=51457&p=1078358#p1078358
p2: MmNnÑñŃńOoÖöPpQqRrŔŕSsTtT'ťUuÜüVvWw__YyZz viewtopic.php?f=131&t=51457&p=1079632#p1079632
appendix viewtopic.php?f=131&t=51457&p=1079633#p1079633
You do not have the required permissions to view the files attached to this post.
Last edited by repl2 on 2017-07-09, 12:15, edited 6 times in total.

User avatar
repl2
Posts:84
Joined:2017-04-30, 23:08
Gender:male

p1: Qırımtatarca luğat

Postby repl2 » 2017-06-20, 8:28

-=Aa=-

~abadan~
快適 comfortable, cozy
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.

~abay~
祖母さん "a gentle appeal to an elderly woman"
>abaylamaq<
|||||

~abaylamaq~
気付く to notice
>abay<
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.

~abdal~
厄介な awkward one
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.

~abdıramaq~
戦慄する to shudder
Abdırağan -- at doqturına çapar.

~abınmaq~
つまずく to stumble
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.

~accı~
苦い bitter
Doğru söz accı olur.
Accığa tatlı beriĺmèz.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~aceĺe~
慌しい hurried
Aceĺe işke şeytan qarışır.

~acı~
ハッジ (尊称) حَجِّي hajji
Kabege barsa da, acı olmàz.

~acımaq~
哀れむ to pity
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.

~aç~
飢えた hungry
*açlıq*
*açmaq*
*açköz*
İĺim qazanı aç qalmàz.
Saban tutqan aç qalmàz.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Eĺge işanğan aç qalır.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
Qıbırdağan aç qalmàz.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Aç ayuw oynamàz.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Açnıñ közü aşta.
Aç qarın aş saylamàz.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Tartınğan aç qalır.
Utançaq kişi aç qalır.

~açıq~
正直 openness
*açıqmaq*
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yüzü açıq.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.

~açıqmaq~
空腹になる to get hungry
*açıq*
Aşnı açıqqanğa ber.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.

~açköz~
食欲をそそる gluttonous
Açköz bay cawdan beterdir.

~açlıq~
飢餓 starvation
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.

~açmaq~
開ける to open (transitive)
開く to open (intransitive)
*açıq*
*aç*
*açuw*
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Zornen açqan güĺ qoqmàz.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmàz.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.
Aç közüñni, açarlar közüñni.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.

~açuw~
悪意 malice
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.

~ad~
名 name
*adamaq*
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yigit adınen añılır.
Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın.

~adaĺet~
正義 justice
Adaĺet -- dünyanıñ temeĺidir.

~adam~
人 human
人間 a human being
人 man
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Adamnı adam etken iştir.
Adam işte sınalır.
Adam iş başında beĺĺi olur.
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Adamnıñ yamanı tuwğanını yamanlar.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.
Adam adamnı bir kere aldatır.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Dağ dağa bulunmàz, adam adama bulunır.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Qusursız adam olmàz.

~adamaq~
約束する to promise
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.

~adaşmaq~
迷う to get lost
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Qart qaşqır adaşmàz.

~Adem~
アダム آدَمْ Adam
{the First Human}
*adam*
|||||

~adım~
歩 step
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.

~afta~
週 week
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.

~afu~
許し forgiveness
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.

~ağa~
兄 big brother
兄 senior
*ağa-qardaş*
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?

~ağa-qardaş~
兄弟 brothers
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaşlardır.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaştır.

~ağaç~
木材 wood
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

~ağarmaq~
白くなる to whiten (intransitive)
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~ağır~ ~awur~
難い hard
重い not easy
重い heavy
*ağırmaq* *awurmaq*
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.

~ağırmaq~ ~awurmaq~
病気になる to be ill
*ağır* *awur*
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
İçiñ ağırsa -- boğazıñnı.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.

~ağız~ ~awuz~
口 mouth
口 jaws
経口 oral
口頭表現 verbal expression
*altıağızlıq*
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
Alma piş, ağzıma tüş.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
İt ağzına bir kemik.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Boş qaşıq ağızğa barmàz.
Maysız qaşıq ağız yırta.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.

~ağlamaq~ ~cılamaq~
泣くto cry
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Özü yıqılğan ağlamàz.
Öz yıqılğan ağlamàz.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Öksüzni ağlatmà.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Ağlamaqnen borc ödeĺmèz.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.
Aşq söyĺetir, dert ağlatır.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.

~ahır~
ファイナル final
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.

~ahmaq~
愚か者 silly
Köy ahmaqsız olmàz.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Ahmaq dost yattan yaman.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.

~al~ (@)
真紅 сrimson
|||||

~al~ (@@)
現在 present
健康 well-being
情勢 situation
身分 social status
Eĺĺi -- alıñ beĺĺi.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.

~alçaq~
低い low
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.

~ald~
正面 front
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.

{~aldanmaq~}
~aldatmaq~ ~aldamaq~
欺くto deceive
Yerni aldatqan -- özüni aldatır.
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Aldatam degen aldanır.
Adam adamnı bir kere aldatır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Paalı alğan aldanmàz.

~aldın~
先に ahead
Aldın ketken yol alır.
Aldın çapqan at ozar.

~alın~ ~mañlay~
前額 forehead
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.

~alışmaq~
~するのに慣れている to be used to[...]
Almağa isteseñ, bermege alış.
Alışqan -- quturğandan beterdir.
Alışqan qol tegin turmàz.

~Alla~
アッラーフ اللّٰه‏ْ Allah
Zornen namaz Allağa yaramàz.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~alma~
林檎 apple
Alma piş, ağzıma tüş.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Yarım alma -- göñüĺ almà.
Alma körgeniñnen üzip almà.

~almaq~
取る to take
*alışmaq*
Yarım alma -- göñüĺ almà.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Erinçekni er almàz.
Aldın ketken yol alır.
Erte çıqqan yol alır.
Unsuz evden qamur alır.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Eĺmaznı kim almàz?
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Qadı özüne kem almàz.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Alğan qol bermege de biĺir.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Ev almà, qomşu al.
Alğan biĺmèz, bergen biĺir.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Almaq qolay, bermek zordır.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Yoldan tapsañ, sayıp al.
Almağa isteseñ, bermege alış.
Alacaqnen berecek ödeĺmèz.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.
Paalı alğan aldanmàz.
Alma körgeniñnen üzip almà.
Qalpaq al deseñ, baş alır.

~altı~
六 six
*altıağızlıq*
Altmış yaştan soramà, altı yaştan sora.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

~altıağızlıq~
Altıağızlıq amamda yaraşır.

~altın~
金 gold (прикметник)
Atalar sözünde altın bar.
Zenaat -- altın biĺezĺiktir.
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
Ünerĺiniñ qolu altın.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Altınnı tot basmàz.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Altın yerde qalmàz.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.

~altmış~
六十 sixty
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Qırqta bulmàsañ, altmışta bulamàzsıñ.
Altmış yaştan soramà, altı yaştan sora.

~aĺ~
解決 solution
|||||

~aĺev~
炎 flame
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~aĺeket~ ~eĺaket~
騒ぎ fuss
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.

~Aĺi~
アリー عَلِي Ali
{masculine given name}
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.

~aĺicenap~
寛大な generous
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~Aĺim~
アリム عَلِيمْ Alim, Aleem
{masculine given name, short form of Abdul Alim, "Servant of the All-Knowing"}
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~aĺim~
科学者 scientist
校人 scholar
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.

~amam~
アマム turkish bath
Altıağızlıq amamda yaraşır.

~aman!~ (@)
oh! (man! gosh! blimey!)
{mild expression of surprise, disappointment, joy etc}
*aman-aman*
|||||

~aman~ (@@)
安全性 أَمَانْ security
(<-- أَمُنَ to be reliable)
*amanlıq*
*amansız*
|||||

~amanlıq~ (@@)
繁栄 prosperity
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.

~aman-aman~ (@@@)
ほぼ almost
|||||

~amansız~ (@@)
無慈悲な merciless
|||||

~ameĺiy~
実用的 practical
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~amma~
だけど but
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~ana~ ~anay~
母 mother
母 native
*ana-baba*
*qaynana*
*ögey ana*
Ana, baba ve balalar aqqında
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Watan -- ekincı anañ.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.
Ana -- yurtnıñ teregi.
Ana qarğışı tutmàz.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Balası içün ana ateşke kirer.
Ana barğan yerge bala da barır.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Ananıñ canı balada.
Anasına köre balası.
Balanıñ ayıbı ana-babasında.
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Anasız bala -- bahtsız bala.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.

~ana-baba~
母父 parents
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.
Ana-babaña söz qaytarmà.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Ana-babasını horlağan özü horlanır.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.

~anahtar~
鍵 key
Tiĺ -- yürekniñ anahtarı.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Kitap -- biĺgi anahtarı.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asmà.

~anbar~
納屋 barn
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.

~anda~
そこ there
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.

~añ~
意識 consciousness
*añlamaq*
*añmaq*
Añı yoqnıñ ğamı yoq.

~añlamaq~
実現する to realize
Köteknen añlatmà, lafnen añlat.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Añlatsañ, bala da añlar.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.

~añmaq~
言うまで to mention
*añqaw*
*añ*
Yigit adınen añılır.
Yigit işinen añılır.

~añqaw~
愚か stupid
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.

~apay~ ~apaqay~
妻 wife
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.

~Apreĺ~
四月 April
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.

{~ap-aq~ ~appaq~}
~aq~ (@)
白 white
*aqquş*
*ağarmaq*
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Aqqa qara tez tiyer.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Aq olmàsa da, pak olsun.
Aq urba kïr kötermèy.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.

~aq~ (@@)
真 true
御 righteous
株 share
*aqiqat*
*aqiqiy*
Tiĺ ve söz aqqında
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Emek aqqında
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında
Halq ve birĺik aqqında
Watan ve watanperverĺik aqqında
Ana, baba ve balalar aqqında
Oğlan ve qız aqqında
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Doğru ve yalan aqqında
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Ayat ve öĺüm aqqında
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Edep ve terbiye aqqında
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Baylar aqqında
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında
Namus ve borc aqqında
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Musafirĺik aqqında
İçkiciĺik aqqında
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında
Sözü aqnıñ işi aq.
Halq işi -- aq iş.
Aq dost qara kün içün.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Doğruğa aq yardımcı.
Aq sevgenni halq sever.
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.
Kimseniñ aqqı kimsede qalmàz.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.

~aqay~
夫 husband
男 man
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Saruş aqay -- can azabı.

~aqça~
お金 money
Aqçanı aqça tapar.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.

~aqiqat~
真実 reality
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Aqiqat öĺmèz.

~aqiqiy~
実 real
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.

~aqıl~
知恵 عَقْلْ wisdom
*aqıllı*
*aqılsız*
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Aqıl aqıldan üstün.
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.
Mal tapqance aqıl tap.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.
Boyuñ olmàsın, aqlıñ olsun.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
İçseñ iç, aqlıñnı içmè.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Başı başqanıñ aqlı başqa.

~aqıllı~
穎悟 intelligent
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Tiĺ -- aqıl terazesidir.
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Atalar sözü -- aqılnıñ közü.
İĺim -- aqıl çoqrağıdır.
Aqıl -- yarı baylıq.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Yaş aqıl -- baş aqıl.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Aqıllı edepni edepsizden ögrenir.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Aqıl bazarda satılmàz.
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Aqıllı başta saç turmàz.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.

~aqılsız~
無知な ignorant
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.

~aqmaq~
流れる to flow
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Aqqan suw yolunı tapar.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.

~aqquş~
白鳥 swan
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.

~aqraba~
親族 relatives
*soy-aqraba*
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Eyi dost aqrabadan eyidir.

~aqsamaq~
片足をひきずるようにして歩くこと to limp
{跛行}
At körse aqsay, suw körse suwsay.

~aqşam~
夕べ evening
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.

~ar~
恥 shame
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Ar etken -- kar etmèz.
Arsızğa hırsız yoldaştır.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.

~ara~
間に among
の間に between
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında
İş arasında iş biter.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.

~aram~
ハラーム حَرَامْ haram
Aramdan keĺgen -- boranğa.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~aramaq~
検索する to search for[...]
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.

~araba~
アラバ araba (carriage)
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Qıyış araba yol bozar.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.

~aran~
納屋 barn
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.

~areket~
運動 motion
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Arekette -- bereket.
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.

~arış~
ライムギ rye
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~arpa~
大麦 barley
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.

~arqa~
背中 back
*arqadaş*
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~arqadaş~
友人 friend
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.

~arqan~
索条 rope
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.

~arman~
脱穀 threshing
脱穀所 threshing floor
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?

~arslan~
獅 lion
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Otuzda er -- arslan.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Raqı arslannı da yıqar.

~arşın~
ヤード yard
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.

~art~
裏面 back
*artmaq*
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Öĺgenniñ artından öĺünmèz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Qaçqannıñ artından quwmàzlar.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.

~artıq~
過多 excess
過剰 excess
Ünerniñ artığı yoq.
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Can sevgeniñ candan artıq.
Temizĺik baylıqtan artıqtır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.

~artqaç~ ~artığaç~
過多 excess
過剰 excess
Ortaq attan tay artqaç.

{~artmaq~ *art* *artıq* *artqaç* *artığaç*}
~arttıruw~
乗法 multiplication
*artıq*
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.

~asıl~
原点 origin
生まれつき native
Aslına baqmà, nesĺine baq.
Yahşınıñ aslını soramà.
Merametten dert asıl olur.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olma.

~asmaq~
吊る to hang (transitive)
Er qoy öz bacağından asılır.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Yañı eĺek törge asılır.

~asramaq~
食べさせる to feed
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.

~asret~
悲しい sad
Sevgi asretĺiknen sınalır.

~ast~
下面 bottom
*astar*
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.

~astar~
裏地 lining
Yüzüniñ astarı yoq.

~aş~
食品 foodstuff
お食事 meal
*aş-urba*
*aşlıq*
*aşamaq*
*aşqazan*
Aşı eĺden, suwu -- göĺden.
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
İşi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı yoqnıñ işi yoq, işi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı barnıñ işi bar.
Aştan qal, işten qalmà.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Aşnı açıqqanğa ber.
Toy aşına it toymàz.
Dostsuz başım -- tuzsuz aşım.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Açnıñ közü aşta.
Aç qarın aş saylamàz.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Azğana aşım -- qayğısız başım.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Aşıñnı bermè, qaşıñnı ber.
Aşnıñ ĺezeti -- qonaqbaynen.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.
Bayram aşı borcğa.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Aşı tüzniñ, işi tüz.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.
Bedawa aş toydurmàz.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Fuqareniñ aşı -- omaç.

~aş-urba~
供給 supply
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında

~aşağı~
低い lower
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.

~aşamaq~
食べる to eat
Nazlı nazlanğance nazsız aşap toyar.
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Qıbırdağan qır aşar.
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
Ebini tapqan et aşar.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Yemişniñ eyisini qurt aşar.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Aşap toymàğan, yalap toymàz.
Aşağan çanağıña tükürmè.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Borcğa aşağan -- qartanından aşar.
Aşağan yerine it de qaytar.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Aşamaqçün yaşamà, yaşamaqçün aşa.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.
Aşa tüyni -- dolan üyni.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.

~aşıq~ ~aşq~
愛情 romantic love
吟遊詩人 troubadour
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
Ay -- aşıqnıñ yoldaşı.
Aşq söyĺetir, dert ağlatır.

~aşırmaq~
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.

~aşlıq~
小麦 wheat
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~aşqazan~
胃 stomach
|||||

~at~
馬 horse
*atlamaq*
*atmaq*
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Yürgen atnıñ başına urmà.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
At çalışır, eşek yer.
Oñğannıñ atı oñğa keter.
Aldın çapqan at ozar.
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Dört ayaqlı at da sürüne.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.
Abdırağan -- at doqturına çapar.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Ortaq attan tay artqaç.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
At tepmesini at köterir.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Atsız er -- qanatsız quş.
At minmek yigitke yaraşır.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.
At minmègen at minse, ayday-ayday öĺdürir.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
Atı barnıñ qanatı bar.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.
Boş torbağa at keĺmèz.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.
At minse atasını tanımàz.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.

~ata~ ~atay~
祖先 ancestor
父親 father
*atalar sözü*
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
At minse atasını tanımàz.

~atalar sözü~
諺 proverb
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Atalar sözü -- aqılnıñ közü.
Atalar sözünde altın bar.
Atalar sözüni tutmàğan qatalar.

~ateş~
火 fire
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Balası içün ana ateşke kirer.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Ateş ateşnen söndüriĺmèz.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.

~atlamaq~
飛躍する to leap
飛び越える to jump over
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.

~atmaq~
投げる to throw
撃つ to shoot
*at*
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Nefis cardan attırır.
Tiygenge tiyer, tiymègenge taş atar.

~aw~ (@)
狩猟 hunting
*awlaq*
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?

~aw~ (@@) ~ağ~
網 net
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.

~awa~
空気 air
メロディ melody
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Saf awa -- tenge dewa.

~awdarmaq~
転倒 to turn over
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.

~awlaq~ (@)
遠く far (прикметник)
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.

~awlaq~ (@@)
狩猟場 hunting ground
|||||

~awmaq~
傾げる to bank
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.

~awuç~
手のひら palm
*bir awuç*
|||||

[~ay~]
[~~]!
*aydamaq*
*aylanmaq*
|||||

~ay~
月 moon
月 month
Ebini tapqan ayğa uçar.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Ay -- aşıqnıñ yoldaşı.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Ay yañğıznıñ yoldaşı.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.

~ayaq~ ~bacaq~
脚 leg
足 foot
足 leg
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
Yürgen ayaqqa yörmèv iĺişir.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Dört ayaqlı at da sürüne.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Er qoy öz bacağından asılır.
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.

~ayat~
生活 life
Ayat ve öĺüm aqqında
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Yarsız ayat -- suwuq küz.

~aydamaq~
運転する to drive
At minmègen at minse, ayday-ayday öĺdürir.

~ayğır~
種馬 stallion
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.

~ayınmaq~
冷静になる to sober_up
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.

~ayıp~
恥 dishonour
恥 shame
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Balanıñ ayıbı ana-babasında.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.

~ayırmaq~
隔離する to isolate
*ayrı*
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Tırnaq etten ayırılmàz.
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Sürüden ayırılğannı börü yer.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Esaplı dost ayırılmàz.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.

~aylanmaq~
回る to turn (intransitive)
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.

{~ayneci~}
~ayneciĺik~
不正行為 wiles
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.

~ayran~ (@)
アイラン ayran, doogh or tan
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.

~ayran~ (@@)
驚いた surprised
|||||

~ayrı~
別居した separated
*ayırmaq*
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.

~aytmaq~
言う to say
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
Aytqanğa baqmà, aytqanına baq.
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Er söz yerince aytılır.
Lafnı tüşünip ayt.
Söz yerince aytılsa, sözdir.
Az ayt -- naz ayt.
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Halq aytmàz, halq aytsa -- yañlış aytmàz.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Yalan aytsañ, yerinen ayt.
Az ayt -- doğru ayt.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Eşitkeniñ emiştir, körgeniñni ayt.
Mollanıñ aytqanını yap, yapqanını yapmà.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Yigit olğan yalan aytmàz.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Aytsañ -- beĺa, aytmàsañ -- dert.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.

~ayuw~
熊 bear
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Aç ayuw oynamàz.

~aywan~
獣 animal
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.

~az~
少数 a few
あまりない not much
少ない little
多くない not many
*azmaq*
*azğana*
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Az ayt -- naz ayt.
Yigitke qırq üner de azdır.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Az ayt -- doğru ayt.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Musafir az oturır, çoq körer.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Azına könmègen, çoqunı körmèz.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Maqtanmà qaz -- üneriñ az.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Az qap da, köp çayna.
Az olsun -- uz olsun.
Azdamı hayır, çoqtamı?

~azap~
苦しみ suffering
Saruş aqay -- can azabı.

~azğana~
= az + ğana
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Azğana aşım -- qayğısız başım.

~azğın~
やせ型の lean, thin
|||||

~azıq~
栄養素 nutriment
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.

{~ap-azır~}
{~azır~}
~azırlamaq~
準備する to prepare
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Azırğa duwacı.
Emir qulu er şeyge azır.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.

~azmaq~
痩せる to became thin
*az*
*azğın*
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Hırsız azar, doğru ozar.

~Azraiĺ~
アズラーイール عَزْرَائِيلْ Azrael
{angel of death}
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.


-=Bb=-

~baaŕ~
春 spring
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.

~baba~ ~babay~
父 father
*ana-baba*
Ana, baba ve balalar aqqında
Baba üneri balağa miras.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Baba ünerini taşlamà.
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Bala quwançı -- baba quwançı.
Şu babanıñ şu evĺadı.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Babasını sıylamàğannı balası sıylamàz.
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~bac~ (@)
煙突 chimney
|||||

~bacanaq~ ~baca~ ~bac~ (@@)
義兄 brother-in-law
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.

~bağ~ (@)
ブドウ園 vineyard
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Sarannıñ bağı yeşermèz.

~bağ~ (@@)
{~bağlamaq~ ~baylamaq~}
接続 link (connection)
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.

~bağır~ ~bawır~
胸 chest
乳 breast
内臓 internal organs
Bala -- bağır, er -- yürek.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.

~bağırmaq~ ~baqırmaq~
叫ぶ to shout
大声を上げる to cry_out
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

bahşış
プレゼント [بخشیش‏] present (прикметник)
Bahşış atnıñ tişine baqmàzlar.

~baht~
幸せ happiness
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Tenbeĺĺik -- baht duşmanı.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Waqtıñ ketti -- bahtıñ ketti.
Baht kökten enmèz.
Anasız bala -- bahtsız bala.

~bal~
はちみつ honey
*balqurt*
Tatlı söz baldan tatlı.
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.
Balamnıñ balası baldan tatlı.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Baznası ötken, bal içer.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
Bal tutqan parmağını yalar.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmègen, balnıñ qadrini ne biĺsin.
Bal tamçıdan cıyılır.
Balcığa bekmez satılmàz.

~bala~
子 child
動物の赤ちゃん baby animal
*balalar*
*qız bala*
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Baba üneri balağa miras.
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.
Bala -- evniñ güĺü.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Balası içün ana ateşke kirer.
Ana barğan yerge bala da barır.
Bala -- köz nuru.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.
Anasına köre balası.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Añlatsañ, bala da añlar.
Ananıñ canı balada.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Balalı qazğa yem tiymèz.
Balalı olğanda biĺersiñ, balam.
Balasıznıñ ömrü -- kömür.
Balalı evde sır turmàz.
Balanı yaştan terbiyeĺe.
Balası çoqnıñ qaaŕi çoq.
Ne sorasañ, baladan sora.
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.
Balanıñ ayıbı ana-babasında.
Bala ne körse, şunı yapar.
Bala yıqıla-yıqıla öser.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Bala quwançı -- baba quwançı.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Beşikteki bala beş türĺenir.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Balamnıñ balası baldan tatlı.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Bala -- bağır, er -- yürek.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Balanı beşikte ögret.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Tayaqnen bala terbiyeĺenmèz.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Anasız bala -- bahtsız bala.
Çirkin bala qomşuda ola.
Balalı musafir -- beĺalı musafir.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Balaçığım -- manaçığım.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~balaban~
巨大 huge
*çıqçıqbalaban*
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.

~balalar~
子供 children
Ana, baba ve balalar aqqında

~balaq~
ズボン leg (of pants)
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.

~baldır~
脛 shin
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.

~baĺiğ~ ~balıq~ (@)
熟 mature (of human)
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.

~balıq~ (@@)
魚 fish
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Deñizde balıq bazarı olmàz.
Balıq baştan sasır.

~balqurt~
蜂 bee (honeybee)
蜂 bees
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.

~balta~
斧 axe
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Sapsız balta suwğa batar.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~baqa~
蛙 frog
*qaplıbaqa*
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.

~baqır~
銅 copper
Baqırdan kümüş olmàz.

~baqmaq~ ~qaramaq~
見る to look
気にかける to look_after
Özüne baqmà, sözüne baq.
Aytqanğa baqmà, aytqanına baq.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
İş sevmèzge it baqmàz.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Sevgi yaşqa baqmày.
Tışına baqmà, içine baq.
Aslına baqmà, nesĺine baq.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Hasta baqqanıñ -- hasta yatqanıñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?
Bahşış atnıñ tişine baqmàzlar.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Boyuña qarap urba piç.

~bar~
存在 presence
万事 everything
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Atalar sözünde altın bar.
Ünerĺi qolda bereket bar.
Ustadan da usta bar.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Barnıñ başı -- emekte.
İsmi bar, cismi yoq.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Kerek yoqnı bar eter.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Halqta olsa -- sende bar.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Qızı barnıñ nazı bar.
Birĺik evde bereket bar.
Er kimniñ öz Zöresi bar.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Yarı barnı yar etmè.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Yamandan da yamanı bar.
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
Er dertniñ dermanı bar.
İt de olsa, ırızı bar.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.
Göñüĺden göñüĺge yol bar.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Er düĺberde bir min bar.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Canı barnıñ ümüti bar.
Canı barnıñ, ğamı bar.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.
Maqtanğannıñ evine bar.
Yerniñ de qulağı bar.
Tişiñ barda, çaynap qal.
Atı barnıñ qanatı bar.
Aşı barnıñ işi bar.
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.
Er kimniñ bir qılığı bar.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~barmaq~
歩く to walk
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Suwğa barıp, suwsuz keĺir.
Suwğa barıp, suwsuz qaytar.
Kabege barsa da, acı olmàz.
Ana barğan yerge bala da barır.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Çağırılmàğan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Musafirĺikke barğanıñ -- musafir çağırğanıñ.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.
Boş qaşıq ağızğa barmàz.
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.

~basmaq~
押す to press
覆う to cover
*bastırıq*
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Altınnı tot basmàz.
Yılannıñ quyruğına basmà.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.

~bastırıq~
乾草塚固定具 haystack fixator
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.

~baş~
頭 head
開始 commencement
*başından*
*başlamaq*
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Yürgen atnıñ başına urmà.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Barnıñ başı -- emekte.
Adam iş başında beĺĺi olur.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Başsız evde bereket olmàz.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Yaş aqıl -- baş aqıl.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Yaş olsa da, baş olsun.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Öĺüm er kesniñ başında.
Başqa tüşkenni közü körer.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
İşniñ başı -- sağlıq.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.
Baylıqnıñ başı -- sağlıqtır.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Sağlam baş yastıq istemèz.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aqıllı başta saç turmàz.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Fuqareniñ malı başı ucunda.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Azğana aşım -- qayğısız başım.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Ümütsiz taş baş yarar.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ, tiĺiñni tıy.
Başqa keĺecek, malğa keĺsin.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Balıq baştan sasır.
Başı başqanıñ aqlı başqa.

~başından~
あらかじめ beforehand
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.

~başlamaq~
始める to commence
Başlanğan iş -- bitken iş.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Başlanğan iş -- bitken iş.
Başlağan işiñni taşlamà.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.

~başmaq~
靴 shoe
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.

{~bam-başqa~}
~başqa~
別の another〜
~以外は 〜"except" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
Kibarlıq -- başqa beĺadır. (?????)
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Öz qadrini biĺmègen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Başı başqanıñ aqlı başqa.

~batman~
バットマン(単位質量)batman (unit of mass)
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.

~batmaq~
沈む to sink
*bataq*
Sapsız balta suwğa batar.
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

~bataq~
沼 swamp
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.

~batır~
SWAT人 brave
Köz qorqaq, qol batır.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.

~bay~
裕福な wealthy
*qonaqbay*
Baylar aqqında
Aqıl -- yarı baylıq.
Zenaat -- insannıñ baylığı.
Yurtu baynıñ özü bay.
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Sağlığım -- baylığım.
Temizĺik baylıqtan artıqtır.
Baylıqnıñ başı -- sağlıqtır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Baynıñ horazı da qozlar.
Baynıñ küçü cebinde.
Açköz bay cawdan beterdir.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Fuqareniñ baylığı -- sağlığıdır.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.

~bayağı~
かなり多く quite a lot
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.

~bayram~
休日 holiday
İşi yoqqa künde bayram.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Bayramda qız saylamà.
Dostnıñ keĺgeni -- bayram.
Sağ qulğa er kün bayram.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Bayram aşı borcğa.

~baytal~
雌馬 filly
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.

~bazar~
バザール bazaar
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Öĺümnen bazarlıq olmàz.
Edep bazarda satılmàz.
Aqıl bazarda satılmàz.
Güzeĺĺik bazarda satılmàz.
Bazar körgen eçkiden qorq.
Deñizde balıq bazarı olmàz.

~bazı~
一部 some
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~bazırgan~
商人 merchant
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.

~baznası ötmek~
勇気を持って to have courage
Baznası ötken, bal içer.

{~becerik~}
~becerikĺik~
技量 skill
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında

~begenmek~
好む to like
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Er quş öz yuwasını begenir.
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.
Begenmègen qonuşmàsın.
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Öz-özüni pek begengen, kimsege özüni begendiramàz.

{~bes-bedawa~}
~bedawa~
無料 "for free" (прикметник)
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Bedawa aş toydurmàz.

{~bekar~}
~bekarlıq~
独身 bachelorhood
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Tulluq da bekarlıqtır.

~bekĺemek~
待つ to wait
Yamandan yahşılıq bekĺemè.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.

~bekmez~ ~petmez~
ペットメッツ(シロップ)pekmez
Balcığa bekmez satılmàz.

~beĺ~
腰 waist
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~beĺa~
災害 disaster
Kibarlıq -- başqa beĺadır.
İnsannıñ beĺası tiĺindedir.
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Böten beĺa yuqmàz.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Balalı musafir -- beĺalı musafir.
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.
Aytsañ -- beĺa, aytmàsañ -- dert.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.

~beĺdev~
羊毛の投げ縄 woolen lasso
|||||

~beĺĺemek~
思う to think
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~beĺĺi~
既知 known
名高い well-known
*beĺĺemek*
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Adam iş başında beĺĺi olur.
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.

~bereket~
祝福 blessing
恵み grace
収穫 harvest
Ünerĺi qolda bereket bar.
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Arekette -- bereket.
Birĺik evde bereket bar.
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.
Başsız evde bereket olmàz.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.

~bermek~
与える to give
Accığa tatlı beriĺmèz.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Aşnı açıqqanğa ber.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Sayğığa sayğınen cewap ber.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Alğan qol bermege de biĺir.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Bermègenni berip utandır.
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Alğan biĺmèz, bergen biĺir.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Almaq qolay, bermek zordır.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.
Almağa isteseñ, bermege alış.
Alacaqnen berecek ödeĺmèz.
Aşıñnı bermè, qaşıñnı ber.
Sorap bergence, soqıp ber.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.
Parasını bergen, düdügini çalar.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.

{~bes~}
~besĺemek~
食べさせる to feed
Yaznıñ künü qış besĺer.

~beşik~
揺り篭 cradle
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Beşikteki bala beş türĺenir.
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.
Eşik körgenni almà, beşik körgenni al.

~beş~
五 five
Beş parmağıñ beş türĺü.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Beşikteki bala beş türĺenir.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.

~bet~
顔 face
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?

~beter~
いっそう悪い worse
Caiĺĺik -- faqırlıqtan beterdir.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Açköz bay cawdan beterdir.
Alışqan -- quturğandan beterdir.

~bey~ ~bek~
主人 master (lord)
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.

~bez~
織物 textile
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

{~bezmek~}
~bezdirgen~
退屈 boring
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Erte sevgen tez bezer.
Pek bezengen bezdirir.

~bezenmek~
着飾る to dress_up
*bezetmek*
Pek bezengen bezdirir.
Qazanğanı bezengenine yetmèy.

~bezetmek~
飾る to embellish
*bezenmek*
|||||

~biber~
胡椒 pepper
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.

~,biĺe,~
驚くほど even
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.

~biĺek~
前腕 forearm
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.

~biĺezĺik~
腕輪 bracelet
Zenaat -- altın biĺezĺiktir.

~biĺgi~
知識 knowledge
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
Kitap -- biĺgi anahtarı.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.

~biĺmek~
知る to know
*,biĺe,* {he/she/it knows; they know}
*biĺgi*
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söylemege biĺmègen lafnı bozar.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişler.
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
Biĺgeniñni söyĺe, biĺmègeniñni diñĺe.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
İşni biĺgennen keñeş.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Balalı olğanda biĺersiñ, balam.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Yalancı közünden biĺinir.
Yaşlığıñnıñ qadrini biĺ.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Dünyanıñ qadrini biĺ.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Sıra biĺseñ, sıradan qalmàzsıñ.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Er molla biĺgenini oqur.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Alğan qol bermege de biĺir.
İnsan qadrini insan biĺir.
Alğan biĺmèz, bergen biĺir.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olma.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmègen, balnıñ qadrini ne biĺsin.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~biñ~
千 thousand
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Birĺeşken biñni yıqar.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.

~bir~
一 one
*birĺik*
*birinci*
*bir awuç*
*birev*
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Yigitniñ sözü birdir.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
Er bir işni öz waqtında yap.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Oña şap da bir, şeker de.
Eki yaqası bir keĺmèy.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Birĺeşken biñni yıqar.
Bir qoldan dawuş çıqmàz.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Bir teriden ton çıqmàz.
Bir taşnen diwar qalanmàz.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Adam adamnı bir kere aldatır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Bir yamawda qırq teşik.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
İt ağzına bir kemik.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Er düĺberde bir min bar.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.
Bir qapsañ da, may qap.
Er kimniñ bir qılığı bar.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.
Yıqılğanğa bir tepmè.

~bir awuç~
一握りの a handful of[...]
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.

~birev~
誰 "no matter who"
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~birikmek~
合体する to coalesce
Tiĺingen ötmek birikmèz.

~birinci~
最初 the fisrt
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~birĺik~
団結力 unity
Halq ve birĺik aqqında
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Birĺik evde bereket bar.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.

~bit~
虱 louse
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.

{~bitmek~ (@)}
~bitirmek~ (@)
完了するために to cease
Başlanğan iş -- bitken iş.
İş bitti -- zamet unutıldı.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Başlanğan iş -- bitken iş.
İş arasında iş biter.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Erinçekniñ yarını bitmèz.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Yañğıznıñ işi bitmèz.
İş bitirgenniñ işi biter.
Tende bitken, tepeşirde keter.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.

~bitmek~ (@@)
成長する to flourish
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.

~biye~
成長した牝馬 mare
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.

~bıralqı~
浮浪者 vagrant
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

~boğaz~
喉 throat
İçiñ ağırsa -- boğazıñnı.

~boğday~
小麦 wheat
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.

~boğmaq~ ~buwmaq~
窒息する to smother, to suffocate, to narrow (transitive)
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.

~bol~
豊富 rich
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.

~bor~
白亜 chalk
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.

~boran~
猛吹雪 blizzard
砂嵐 sandstorm
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
Halq üfürse -- boran olur.
Aramdan keĺgen -- boranğa.

~borc~
義務 responsibility
債務 debt
Namus ve borc aqqında
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Borcğa aşağan -- qartanından aşar.
Borc menim, qasevet seniñ.
Derdiñ olsa olsun -- borcuñ olmàsın.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmàz.
Ağlamaqnen borc ödeĺmèz.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.
Derdiñ olsa olsun, borcuñ olmàsın.
Bayram aşı borcğa.

~bosağa~
しきい threshold
急流 river rapids
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~Bosna ve Hersek~
ボスニア・ヘルツェゴビナ Bosnia and Herzegovina
|||||

~bostan~
家庭菜園 vegetable garden, herbary
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.

{~bom-boş~}
~boş~
ヌル empty
*boşboğaz*
*boşamaq*
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Boş çuwal tik turmàz.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Qurulğan ev boş qalmàz.
Boş qaşıq ağızğa barmàz.
Boş torbağa at keĺmèz.

~boşamaq~ ~boşalmaq~
空にする to be emptied
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.

~boşboğaz~
おしゃべり bigmouthed
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

~boy~
身長 tallness
長さ length
*boyunca*
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
Boyuna baqmà, oyuna baq.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Boyuñ olmàsın, aqlıñ olsun.
Eni keĺse -- boyu keĺmèz, boyu keĺse -- eni keĺmèz.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asmà.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Boyu -- kesat, içi -- fesat.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Boyuña qarap urba piç.

~boynuz~
角 horn
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.

~boysunmaq~
従う to obey
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.

~bozmaq~
改ざんする to tamper with[...]
台無しに to spoil
Zor oyunnı bozar.
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söyĺemege biĺmègen lafnı bozar.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Yaman yigit toy bozar.
Keñeşĺi toy bozulmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Qıyış araba yol bozar.
Öşek ev bozar.
Öşek-fesat ev bozar.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.

~bödene~
鶉 quail
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~böĺmek~
分ける to section
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.

{~bös-böten~}
~böten~
無駄 vain
Böten beĺa yuqmàz.

~bu~
この this
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.

~budala~
化役者 clown
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.

~bugün~
今日 today
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Yarınki işke bugünden dawran.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.

~bulamaq~ ~bılamaq~
転がる to bread
*bulğalamaq*
*bulaşmaq*
*bulamıq* *bılamıq*
|||||

~bulamıq~ ~bılamıq~
小麦粉のスープ flour soup
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.

~bulaşmaq~ ~bılaşmaq~
汚れになる to became dirty
汚れになる to get dirty
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.

~bulğalamaq~
回転する to bread a little
(e.g. breaded cutlet in bread crumbs) (例えば「 パン粉でカツを転がす」)
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.

~bulmaq~
見附る to find
*bulunmaq*
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.
Qırqta bulmàsañ, altmışta bulamàzsıñ.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Dağ dağa bulunmàz, adam adama bulunır.

~bulunmaq~
携わる participate
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~burun~ ~murun~ ~murın~ ~bırın~
鼻 nose
〜「前」 〜"before" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.

~buyurmaq~
注文する to order
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.

~buz~
氷 ice
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.

~buzaw~
子牛 calf
Ögüz astından buzaw qıdırır.
Buzawlasa da sığır olmàycaq.

~büĺbüĺ~
サヨナキドリ nightingale
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.

~bükmek~
曲げる to bend
*bükrey* *bükri*
|||||

~bükrey~ ~bükri~
曲がった bent
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~bütün~
全豹 whole
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.

~büyümek~
拡大する to enlarge (intransitive)
育ち行く to grow_up (intransitive)
*büyük*
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.

~büyük~
大 large
シニア big
*büyükmek*
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Büyükniñ kiçigi olğance, kiçikniñ büyügi ol.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Özü büyükniñ sözü büyük.


-=Cc=-

~cadı~
魔女 witch
魔男 witcher
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

{~caiĺ~}
~caiĺĺik~
文盲 illiteracy
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Caiĺĺik -- faqırlıqtan beterdir.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.

~can~
魂 soul
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Yahşı sözge can qurban.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Ananıñ canı balada.
Ten tartmàsa, can tartar.
Can tartmàsa, qan tartar.
Sevgi içün can feda.
Can sevgeniñ candan artıq.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yahşığa can qurban.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Canğa keĺecek malğa keĺsin.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Canı yanğan tañrısını qarğar.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Saruş aqay -- can azabı.
Canı barnıñ ümüti bar.
Canı barnıñ, ğamı bar.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Malım eĺal -- canım sağ.
Mal -- cannıñ duşmanıdır.

~canbaz~
綱渡り歩行者 funambulist
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.

~cariye~
女奴隷 جَارِيَة odalisque
|||||

~carlı~
不動産なし have-not
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.

~carmaq~ ~yarmaq~
裂ける to split
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.

~cartı~
古い old
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.

~cayramaq~
普及する to be spread
Yaman haber tez cayrar.
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

~cawçı~
仲人 matchmaker
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?

~Ceennem~
地獄 جَهَنَّمْ Jahannam
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.

~cefa~
苦しめる torment
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.

~cemaat~
社会 society
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Cemaat kesken parmaq qanamàz.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Yalancı -- cemaat duşmanıdır.

~cenk~
戦争 war
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.

~Cennet~
天国 جَنَّة Jannah
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.

~cep~
ポケット pocket
Ebi keĺse, cebi keĺmèy, cebi keĺse, ebi keĺmèy.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Baynıñ küçü cebinde.

~cesür~
勇敢な brave (прикметник)
*cesaret*
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~cesaret~
大胆さ boldness
|||||

~ceviz~
胡桃 walnut
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.

~cewap~
回答 answer
Sayğığa sayğınen cewap ber.
Deĺiden doğru cewap.

~cez~
真鍮 brass
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.

~ciyez~
持参金 dowry
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.

~cılıtmaq~
温める to warm (transitive)
*cıllı*
Eski ton cılıtmàz.

~cıllı~
暖かい warm
*cılıtmaq*
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.

~cın~
ジン(アラブ)jinn
|||||

~cısım~ ~cisim~
体 body
İsmi bar, cismi yoq.

~cıyın~ ~yığın~
パーティー 会 party
楽しい fun
採集 collecting
|||||

~cıyıntıq~ ~yığıntıq~
歌集 anthology
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~cıymaq~ ~yığmaq~
集める to collect
集める gather
刈る to reap
死者を埋葬する to bury the dead
埋め込む to inter
*cıyıntıq* *yığıntıq*
*cıyın* *yığın*
Bal tamçıdan cıyılır.
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Toyğa toqmaq cıyılır.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.

~coymaq~
失う to lose
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.

~Cumaaqşamı~ ~Perşenbe~
木曜日 Thursday
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.

~cümĺe~
すべて all
すべての whole
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.

~cümert~
寛大な generous
Cümertten -- bir, sarandan -- eki.

-=Çç=-

~çabik~
軽快な nimble
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.

~çağaraq~
煙突 chimney
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.

~çağırmaq~
召喚する to call
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Çağırılmàğan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.
Musafirĺikke barğanıñ -- musafir çağırğanıñ.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmasañ -- özü.

~çalğı~
音楽 music
大鎌 scythe
Dünya çalğısız da oynata.

~çalışmaq~
働く to work
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Çalışqan, maqsadına irer.
At çalışır, eşek yer.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

~çalmaq~
弾く 演奏する to play music
大鎌で刈る to scythe
コーヒーを淹れる to brew coffee
*çalışmaq*
*çalğı*
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Parasını bergen, düdügini çalar.

~çalıy~
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.

~çalqaymaq~
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.

~çamur~
泥 dirt
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.

~çanaq~
スープボウル dish
Aşağan çanağıña tükürmè.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.

~çapmaq~
走る to run
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
Aldın çapqan at ozar.
Abdırağan -- at doqturına çapar.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.

~çaqmaq~
刺す to sting
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmègen, balnıñ qadrini ne biĺsin.

~çarq~ ~çarh~
車輪 wheel
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.

~Çarşenbe~
水曜日 Wednesday
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.

~çare~
決定 decision
Çareĺi dünyanıñ çaresi tapılır.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.

~çarıq~
チャリク moccasin
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Şeytanğa çarıq kiydirir.

~çay~
茶 شَاي tea
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.

~çaynamaq~
噛む to chew
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Az qap da, köp çayna.
Tişiñ barda, çaynap qal.

~çeber~
器用な skillful
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.

~çegertki~ ~çegertke~
バッタ grasshopper
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.

~çekmek~
荷なう to bear
堪える to endure
引っ張る to pull
Qazanına çekmègenniñ qazanı qurusın.
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.

~çeren~
干し草の山 haystack
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.

~çerik~
四半期 quarter
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.

~çeşit~
諸 various
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında

~çeşme~
春 spring (fountain)
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.

~çevirmek~
回す to turn (transitive)
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.

~çibin~
ハエ目 fly (insect)
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.

~çiçek~
花 flower
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Çiçek waqtında üzüĺir.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yaşlıq -- ömürniñ çiçegi.
Çiçek -- ömür zinetidir.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.

~çiy~
生 raw
未熟 unripe
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.

~çiban~ ~çıban~
癤 boil, furuncle
Qotur üstüne -- çıban.

~çıdamaq~
耐える to bear
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.

~çıqçıqbalaban~
ミスジマイマイ snail
|||||

~çıqmaq~
{~çıqarmaq~}
外出する to go out
出る to be withdrawn
*çıqçıqbalaban*
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.
Erte çıqqan yol alır.
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Bir qoldan dawuş çıqmàz.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.
Yañğız yolğa çıqmà.
Bir teriden ton çıqmàz.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Yigit olsañ meydanğa çıq.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqmà.
Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın.
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Suw körmèzden papuç çıqarmà.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~çirkin~
魅力的ではない charmless
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Özü çirkin, küzgüden körer.
Çirkin bala qomşuda ola.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.

~çıraq~
蝋燭 candle
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.
Körmèmiş çırağın törge iĺer.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.

~çıray~
表情 facial expression
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.

~çoban~
牧人 herdsman
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Çoban öz eviniñ musafiridir.

~çolaq~
傷ついた腕を持つ人 a person with a harmed arm
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.

~çomuç~
取鍋 ladle
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.

~çoq~ ~köp~
たくさんの many
数多 much
たくさん a lot
たくさん plenty
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Çoq laf etken çoq yañılır.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Balası çoqnıñ qaaŕi çoq.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Çoq yaşağan çoq körer.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Musafir az oturır, çoq körer.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Azına könmègen, çoqunı körmèz.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.
Az qap da, köp çayna.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.
Azdamı hayır, çoqtamı?
Tütüni çoq, yalını yoq.

~çoqumaq~
ついばむ to peck
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.

~çoqraq~
泉 spring (water source)
İĺim -- aqıl çoqrağıdır.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.

~çora~
奴隷 slave
国際結婚の子 mixed marriage child
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.

~çöĺ~
草原 steppe
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.

~çökmek~
しゃがむ to squat
*tiz çökmek*
*çökrey* *çökri*
|||||

~çökrey~ ~çökri~
踏みつぶされた squatted
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~çöp~
削片 chip
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Saqınğan közge çöp tüşer.

~çuqur~
竪穴 pit
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.

~çuwal~
袋 sack
Süngü çuwalğa sığmàz.
Boş çuwal tik turmàz.

~çürümek~
腐る to decay
Altın yerde yatsa da çürümèz.


-=Dd=-

~da~
そして and
*de*
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Ustadan da usta bar.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Oña şap da bir, şeker de.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Kabege barsa da, acı olmàz.
Buzawlasa da sığır olmàycaq.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Ana barğan yerge bala da barır.
Añlatsañ, bala da añlar.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Qara olsa da, paradır.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Tulluq da bekarlıqtır.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Yamandan da yamanı bar.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.
Dört ayaqlı at da sürüne.
Yaş olsa da, baş olsun.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Qartayğan da tırtayğan.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Dünya çalğısız da oynata.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Baynıñ horazı da qozlar.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Özü toysa da, közü toymàz.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Qara olsa da paradır.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Raqı arslannı da yıqar.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.
Az qap da, köp çayna.
Bir qapsañ da, may qap.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.
Yağmàsa da, güdürdey.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.

~daa~
もっと more
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.

~dad~
味覚 taste
*tatlı*
*tatmaq* *tatımaq*
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.

~dağ~
山 mountain
森林 forest
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Yañğız terek dağda ösmèz.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.
Dağ dağa bulunmàz, adam adama bulunır.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~daire~
円 circle
部 group
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~dal~
小枝 twig
Dalında egiĺmègen, pıtağında egiĺmèz.

~dalğa~
波 wave
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.

~dalmaq~
潜る to dive
*dalğa*
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~dam~ (@)
屋根 roof
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.

~dam~ (@@)
味 taste
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.

~dama~
チェッカー draughts, checkers
キング 'king'
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.

~dawa~
訴訟 litigation
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olma.

~dawranmaq~
急げ to hurry_up (intransitive)
Yarınki işke bugünden dawran.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.

~dawul~
大太鼓 a big drum
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.

~dawuş~
音 sound
Bir qoldan dawuş çıqmàz.

~de~
そして and
*da*
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
Yigitke qırq üner de azdır.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
İt itke, it de -- quyruğına.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Oña şap da bir, şeker de.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Keĺin de qaynana olur.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
İt de olsa, ırızı bar.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Alğan qol bermege de biĺir.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Aşağan yerine it de qaytar.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Yerniñ de qulağı bar.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Üyge üyseñ de yetmèz.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.

~degiĺ~
〜「否定」 〜"negation"
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Yapqan usta degiĺ, yaptırğan ustadır.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Zorluq -- horluq degiĺdir.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Sevmègen yar -- yar degiĺ.
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.

~degirmen~
粉砕機 mill
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.

~deĺi~
無茶な mad
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Deĺiden doğru cewap.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Deĺi tutqanını yibermèz.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Deĺi toqmaq ciyar.
Saruştan deĺi qaçqan.

~deĺĺal~
伝令者 herald
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.

~deĺmek~
穴を作る to hole
Doğru söz demir deĺer.

~demek~
言う to say
{~deniĺmek~}
*,demek,* {to say}
*,deseñ,* {when you say}
*,dersiñ,* {you say}
{diye = dey}
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Qatığım qara degen olmàz.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Aldatam degen aldanır.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Musafirniñ yanında mışığıña “pişt” demè.
Keĺgenge ket deniĺmèz.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.

~,demek,~
「彼らは言います」 "they say"
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.

~demir~
鋼 steel
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.
İşĺegen demir totlanmàz.
Demir qızğın olğanda dögüĺir.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
Doğru söz demir deĺer.

{~deñişmek~}
~deñiştirmek~
変更する to change
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.

~deñiz~
海 sea
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
Deñizde balıq bazarı olmàz.

~dere~
山の谷 a mountain valley
Qırq dereden suw ketirir.

~derman~
薬 medicine (drugs)
治癒 cure
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Er dertniñ dermanı bar.
Dermanı tapılmağan dert yoqtır.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmàz.

~,dersiñ,~
「かのように」"as if"
|||||

~dert~
苦しみ suffering
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Merametten dert asıl olur.
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Er dertniñ dermanı bar.
Derdiñ olsa olsun -- borcuñ olmàsın.
Dert içten kemire.
Dermanı tapılmağan dert yoqtır.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmàz.
Dertĺi közge yuqu yoq.
Aytsañ -- beĺa, aytmàsañ -- dert.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.
Dertsiz yigit yar tapmàz.
Derdiñ olsa olsun, borcuñ olmàsın.
Dertsizge dert aytmà.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Aşq söyĺetir, dert ağlatır.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.

~derya~
大河、海洋 [دریا‏] big water
<dünya>
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
İtimal derya yanar.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.

~,deseñ,~
「この事がポップアップする」"it pops up"
|||||

~dev~
魔 [دیو] devil
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.

~deve~
ラクダ(駱駝)camel
Deve öz qambırını körmèz.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Deveniñ hawfı cardan.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.

~devĺet~
富 wealth
国家 state
Yahşı niyet -- yarı devĺet.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

~dewa~
薬 medicine (drugs)
Saf awa -- tenge dewa.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.

~dewam~
継続 сontinuation
Qartlıq -- yaşlıqnıñ dewamıdır.

~din~
宗教 religion
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.

~diñĺemek~
聴く to listen
Diñĺegen özüni eşitir.
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Biĺgeniñni söyĺe, biĺmègeniñni diñĺe.

~diqqat~
観察 observation
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~direm~ ~dirhem~
ディルハム dirham
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.

~diwar~ ~dıwar~ ~duwar~
壁 [دیوار] wall
Bir taşnen diwar qalanmàz.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.

~diyar~
国 land
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.

~dım~
水分 moisture
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.

~doğmaq~ ~tuwmaq~
生まれる to be born
*doğmuşlar* *tuwğanlar*
*küneş doğuw*
*doğru*
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Dost tapılır, tuwğan tapılmàz.
Özü yaman, tuwğanını yamanlar.
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Eki tuwğan yat olmàz.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Adamnıñ yamanı tuwğanını yamanlar.
Domuzdan domuz doğar.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Doğğandan qalmàğan, öĺgenden qalmàz.
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.

~doğmuşlar~ ~tuwğanlar~
家族 family
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.

~doğramaq~
細かく切る to slice
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.

{~dos-doğru~}
~doğru~
誠 truth (прикметник)
正義 right
Doğru ve yalan aqqında
Doğru söz öĺmèz.
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Doğru söz accı olur.
Özü doğrunıñ sözü doğru.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğru söz yemin istemèz.
Doğru söz demir deĺer.
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Doğrunıñ yolu keñdir.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Az ayt -- doğru ayt.
Doğrulıqqa öĺüm yoq.
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Doğruğa aq yardımcı.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Deĺiden doğru cewap.
Hırsız azar, doğru ozar.

~dolanmaq~
周りを回る to go around
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.
Aşa tüyni -- dolan üyni.

~domuz~ ~çoçqa~ ~hınzır~
豚 pig
Domuzdan domuz doğar.

~doqsan~
九十 ninety
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~doqtur~
医師 doctor
Abdırağan -- at doqturına çapar.

{~dost~}
~dostluq~
友情 friendship
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Dost tapılır, tuwğan tapılmàz.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Dostsuz başım -- tuzsuz aşım.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Aq dost qara kün içün.
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Eyi dost aqrabadan eyidir.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Dostnıñ keĺgeni -- bayram.
Eski dost duşman olmàz.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Esaplı dost ayırılmàz.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Dostqa dost ol, duşmanğa -- duşman.
Dost dosttan sır saqlamàz.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Ahmaq dost yattan yaman.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
Saruşlanğan dost duşman olur.

~dögme~
ボタン button
キー key
鍵 key
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.

~dögmek~
鍛える to forge
*dögünmek*
Demir qızğın olğanda dögüĺir.

~dögünmek~
成し遂げる to achieve
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.

~dönmek~
回転する to rotate (intransitive)
変化する to turn (intransitive)
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.

~dört~
四 four
Dört ayaqlı at da sürüne.

~dua~ ~duwa~
祈り دُعَاءْ dua
Azırğa duwacı.

{~duşman~}
~duşmanlıq~
敵意 hostility
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Tenbeĺĺik -- baht duşmanı.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.
Eski dost duşman olmàz.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Dostqa dost ol, duşmanğa -- duşman.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Menim körgenimni duşmanım körmèsin.
Yalancı -- cemaat duşmanıdır.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Saruşlanğan dost duşman olur.
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.
Mal -- cannıñ duşmanıdır.

~duymaq~
思う to feel
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.

~düdük~
葦笛 pipe (like reed pipe etc.)
Parasını bergen, düdügini çalar.

~dügün~
お祝い celebration, wedding
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.

{~düĺber~}
~düĺberĺik~
美しさ beauty
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Er düĺberde bir min bar.
Er düĺberniñ bir quyu bar.

~dümen~
舵 rudder
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.

~dünya~
世界 common world
دُنْيا dunya
<derya>
Ünersizge dünya tar.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Dünya yansa, qasırı -- yoq.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Çareĺi dünyanıñ çaresi tapılır.
Halq tanısa -- dünya tanır.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
İç kim dünyağa terek olmàğan.
Dünyanıñ qadrini biĺ.
Dünyada iziñ qalsın.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.
Dünyağa toyulmàz.
Dünya malı dünyada qalır.
Dünya çalğısız da oynata.
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Adaĺet -- dünyanıñ temeĺidir.

~dürüst~
合理的 reasonable
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.


-=Ee=-

{~ebediy~}
~ebediyleştirmek~
不滅にする to immortalise
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~eceĺ~
後期 the late stage
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.

~eçki~
女性ヤギ female goat
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.
Bazar körgen eçkiden qorq.

~edep~
礼儀 courtesy
Edep ve terbiye aqqında
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.
Edep bazarda satılmàz.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.
Aqıllı edepni edepsizden ögrenir.

~Ediye~
ヘディエ هَدِيَّة Hediyye
{女性名 feminine given name}
|||||

~ediye~
賜 هَدِيَّة gift
*Ediye*
|||||

~egmek~
傾斜する to tilt (transitive)
*egri*
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Dalında egiĺmègen, pıtağında egiĺmèz.

~egri~
不正 rogue
曲がっている crooked
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.

~ekeç~
ちょうど今 just now
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.

~eki~
二 two
*ekinci*
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Eki yaqası bir keĺmèy.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Eki tuwğan yat olmàz.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.
Cümertten -- bir, sarandan -- eki.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.

~ekin~ ~egin~
種蒔き sowing
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.

~ekinci~
二号 second
Watan -- ekincı anañ.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~ekindi~
午后 afternoon
{正午から日没までの時間 time of the day between noon and evening}
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.

~ekmek~
種をまく to sow
*ekin*
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.

~eĺ~ (@)
手 hand
手手 hands
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.

~eĺ~ (@@)
人民 people
колектив (антиприродне збіговисько кретинів)
Aşı eĺden, suwu -- göĺden. (?????)
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Eĺge işanğan aç qalır.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
İş sevmèzni eĺ sevmèz.
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Eyiĺikni eĺ unutmàz.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~eĺa~
濃褐色 hazel (eye colour)
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.

~eĺal~
ハラール حَلَالْ halal
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Malım eĺal -- canım sağ.

~eĺek~
篩 sieve
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Yañı eĺek törge asılır.

~eĺĺi~
五十 fifty
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Eĺĺi -- alıñ beĺĺi.
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.

~eĺmaz~
金剛石 diamond
Eĺmaz yerde qalmàz.
Eĺmaznı kim almàz?
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.

~em..em~
また also
Em ticaret, em ziyaret.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Em suçlu, em küçĺü.

~emanet~
保管 safekeeping
Emanetke hiyanetĺik olmàz.

~emçek~
乳首 nipple
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.

~emek~
労働 labour
Emek aqqında
Emek -- ömürniñ zinetidir.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Barnıñ başı -- emekte.
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Yigitni emek tanıtır.

~emir~
アミール emir
注文 order
Emir qulu er şeyge azır.
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.

~en~ (@)
幅 width
Eni keĺse -- boyu keĺmèz, boyu keĺse -- eni keĺmèz.

~en~ (@@)
焼き印 branding iron
|||||

~endek~
溝 ditch
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.

~enmek~
下降する to descent
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Baht kökten enmèz.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.

~eñ~
最も the most
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.
Eñ düĺber bahtlı olmàz.

~eñkiymek~
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.

~ep~ (@)
すべて all
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.

~ep~ (@@)
解決 solution
Ebi keĺse, cebi keĺmèy, cebi keĺse, ebi keĺmèy.
Ebini tapqan et aşar.
Ebini tapqan ayğa uçar.

~er~ (@)
毎 every
各々 each
*er kim*
*er kes*
*er şey*
Er söz yerince aytılır.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Er bir işni öz waqtında yap.
Emir qulu er şeyge azır.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Er qoy öz bacağından asılır.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Er dertniñ dermanı bar.
Sağ qulğa er kün bayram.
Er molla biĺgenini oqur.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Er horaz öz kümesinde padişa.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Er düĺberde bir min bar.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.

~er~ (@@)
男 man
夫 husband
Üner erniñ qanatı.
Erinçekni er almàz.
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Bala -- bağır, er -- yürek.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Qartayğan qız er saylamàz.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Er ketirsin, qadın yetkizsin.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Otuzda er -- arslan.
Atsız er -- qanatsız quş.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.

~er kes~
各 everyone
Er keske öz Watanı tatlı.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Öĺüm er kesniñ başında.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Sabırlını er kes sever.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.

~er kim~
各人 each one
Er kimniñ iradesi öz qolunda.
Er kimniñ öz Zöresi bar.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.
Er kimniñ bir qılığı bar.

~er şey~
あらゆる事 everything
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.

~erinçek~
怠け者 lazybones
Erinçekniñ yarını bitmèz.
Erinçekni er almàz.

~erkeĺemek~
甘やかす to pamper
Sevgeniñni erkeĺersiñ.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.

~erte~
早 early
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Erte çıqqan yol alır.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Erte turğannıñ işi yöner.
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Erte sevgen tez bezer.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.

~es~
念頭 mind
*esĺi*
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.

~esĺi~
上級 senior (person)
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.

~esap~
数量 count
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Esapsız qasap olmàz.
Esaplı dost ayırılmàz.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.

~eski~
古い old
*eskirmek*
Eski urba yañısını saqlar.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Eski dost duşman olmàz.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Eski ton cılıtmàz.
Eskisi olmày, yañısı olmàz.

~eskirmek~
古いものになる to became old
Kiygen tonıñ eskirir, kiydirgeniñ eskirmèz.

~esmek~
吹く to blow
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.

~esmeri~
浅黒い swarthy
Esmeri de olsa -- totay qız.

~eşek~
ロバ donkey
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
At çalışır, eşek yer.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.

~eşik~
遺 ruin
*eşiĺmek*
Eşik körgenni almà, beşik körgenni al.

~eşiĺmek~
崩壊する to disintegrate (intransitive)
*eşik*
|||||

~eşitmek~
聞く to hear
Diñĺegen özüni eşitir.
Şıbırdağanıñ Şıbanğa eşitiĺe.
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Eşitkeniñ emiştir, körgeniñni ayt.

~et~
肉 flesh
お肉 meat
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Ebini tapqan et aşar.
Tırnaq etten ayırılmàz.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.
Ucuz etniñ şorbası tatımaz.

~etek~
袴 skirt
{lower part of clothes}
İĺişken etegiñni kes taşla.
Etegi yamannı it qapar.

~etik~
靴 shoe
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.

~etmek~
おこなう to do
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Adamnı adam etken iştir.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Kerek yoqnı bar eter.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Zarardan qorqqan kar etmèz.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.

~ev~ ~üy~
家屋 house
*ev-yurt*
*evĺenmek*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Unsuz evden qamur alır.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Bala -- evniñ güĺü.
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
Balalı evde sır turmàz.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Tuzlu-tuzsuz -- oğlumnıñ evi.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.
Birĺik evde bereket bar.
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.
Başsız evde bereket olmàz.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Ev içeriden yıqılır.
Evge sığmàğan iĺge sığmàz.
Öşek-fesat ev bozar.
Öşek ev bozar.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Ev almà, qomşu al.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Çoban öz eviniñ musafiridir.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Maqtanğannıñ evine bar.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.
Qurulğan ev boş qalmàz.
Temeĺsiz ev yıqılır.
Üyge üyseñ de yetmèz.
Aşa tüyni -- dolan üyni.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~ev-yurt~
住居 dwelling
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında

~eveĺ~
先に earlier
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.

~evĺat~
子孫 progeny
Şu babanıñ şu evĺadı.

~evĺenmek~
結婚する to marry
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.

~eyi~
良い good
Yemişniñ eyisini qurt aşar.
Eyi dost aqrabadan eyidir.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Eyiĺik yerde qalmàz.
Eyiĺik yapsañ, soñunace yap.
Eyiĺikni eĺ unutmàz.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.


-=Ff=-

{~faqır~}
~faqırlıq~
貧困 poverty
Caiĺĺik -- faqırlıqtan beterdir.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.

~fayda~
利益 profit
*faydalı*
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~faydalı~
有益 profitable
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~Fazıl~
ファジール Fazil
{masculine given name and surname}
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL

~fikir~
思想 thought
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.

~fiĺ~
象 elephant
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.

~fiĺcan~
コーヒーカップ a coffee cup
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.

~feda~
犠牲 sacrificing
Sevgi içün can feda.

~fesat~
喧嘩 quarrel
Öşek-fesat ev bozar.
Boyu -- kesat, içi -- fesat.

~Fetisĺamow~
フェチスラム {masculine surname}
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~folqlor~
民間伝承 folklore
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

{~fuqare~}
~fuqareĺik~
貧困 poverty
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Fuqareniñ baylığı -- sağlığıdır.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Fuqareĺik -- ottan köĺmek.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
Fuqareniñ malı başı ucunda.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Fuqareniñ aşı -- omaç.


-=Gg=-

~gece~
夜 night
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.

~gemi~
船 ship
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.

~geveze~
刺激 irritating
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.

~gizĺi~
秘 secret secretly (прикметник)
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.

~göĺ~
湖 lake
Aşı eĺden, suwu -- göĺden.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.

~gönce~
花芽 a flower bud
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Güĺüne baq da, göncesini al.

~göñüĺ~
心 heart
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Göñĺüñdeki -- tiĺiñde.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Göñĺü qaranıñ yüzü qara.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
Göñüĺden göñüĺge yol bar.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Yarım alma -- göñüĺ almà.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.

~güdürdemek~
ごろごろ鳴る to rumble
*güdürdi*
Yağmàsa da, güdürdey.

~güdürdi~
ごろごろ鳴 rumbling
*güdürdemek*
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.

~güĺ~
薔薇 rose
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Zornen açqan güĺ qoqmàz.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Ğurbetĺik güĺni soldurır.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Bala -- evniñ güĺü.
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.

~güzeĺ~
良い golden (very nice)
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Güzeĺĺik bazarda satılmàz.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Güzeĺĺikke toyulmàz.
Terek yaprağınen güzeĺdir.
Zornen güzeĺĺik olmàz.


-=Ğğ=-

~ğaĺip~
勝者 winnerness
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.

~ğam~
哀情 sadness
Añı yoqnıñ ğamı yoq.
Canı barnıñ, ğamı bar.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.

~ğana~
〜「かろうじて」〜barely
*azğana*
|||||

~ğarip~
可哀想 poor
{(of a person) considered to be deserving of pity or sympathy.}
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.

~ğurbet~
異国 foreign (прикметник)
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Ğurbetĺik güĺni soldurır.


-=Hh=-

~haber~
噂 news
*yahşı haber*
Yaman haber tez cayrar.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~halq~
国民 nation
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Halq ve birĺik aqqında
Halq üfürse -- boran olur.
Halq yürgen yoldan yür.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Halqta olğan, padişada olmàz.
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.
Halqnen yaşa, halqnen öĺ.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Halq yahşılıqnı unutmàz.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Halq aytmàz, halq aytsa -- yañlış aytmàz.
Halqta olsa -- sende bar.
Halq tanısa -- dünya tanır.
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Halq işi -- aq iş.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Öz-özüñni maqtamà, halq seni maqtasın.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Aq sevgenni halq sever.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.

~hamır~ ~qamur~
生地 dough
Unsuz evden qamur alır.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.

~han~
ハーン khan (title)
Kiyev sıyı -- han sıyı.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.

~hanım~
淑女 lady
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~harap~
台無し spoiled
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

{~hasta~}
~hastalıq~
病気 illness
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Hasta baqqanıñ -- hasta yatqanıñ.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.

~hatır~
記憶 memory
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~hazine~ ~hazna~
埋蔵 treasure
Hızmet tübü -- hazine.
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.

~hawf~
危険 danger
Deveniñ hawfı cardan.

~hàyır~ (@@)
いいえ No
|||||

{~hayır~}
~hayırlı~ (@)
祝福 blessing
恵み grace
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Keç olsun -- hayırlısı olsun.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.
Azdamı hayır, çoqtamı?

~hırlı~
正直な honest
<hırsız>
|||||

~hırsız~
盗人 thief, russian
<hırlı>
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaşlardır.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaştır.
Arsızğa hırsız yoldaştır.
Hırsızlıq qırq küngece.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.
Hırsıznıñ qalpağı yanar.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.
Hırsız azar, doğru ozar.
Hırsıznen yoldaş olmà.

~hıyar~
胡瓜 cucumber
Qara qışta taze hıyar.
Qız ösümi -- hıyar ösümi.
Hıyarğa köre, turupqa şükür.

~hızmet~
職 job
Hızmet tübü -- hazine.
Hızmetine köre ürmeti.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Ömür etüv -- iĺge hızmet etüv.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~hor~
不幸な人 unfortunate one
Zorluq -- horluq degiĺdir.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Ana-babasını horlağan özü horlanır.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.

~horaz~
オスニワトリ rooster
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Baynıñ horazı da qozlar.
Er horaz öz kümesinde padişa.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.

~hoş~
嬉しい happy
*hoş keĺmek*
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.

~hoş keĺmek~
歓迎される to be welcomed
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.

~husus~
場合 case
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~hususan~
特に especially
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.


-=İi=-

~ibret~
教化の一箇 a piece of edification
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.

~iç~ (@)
内側 inside
*içek*
*içeri*
*içmek*
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Tışına baqmà, içine baq.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
İçiñ ağırsa -- boğazıñnı.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
İçkiciniñ içindeki tışında.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Dert içten kemire.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Boyu -- kesat, içi -- fesat.

~iç~ (@@)
全然 "not at all"〜 (in the combination with 〜mà/mè negation)
*iç kim*
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.

~iç kim~ (@@)
誰も nobody
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
İç kim dünyağa terek olmàğan.

~içek~
腸 intestine
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.

~içeri~
内 inside
Ev içeriden yıqılır.

{~içki~}
~içkiciĺik~
酩酊 drunkenness
İçkiciĺik aqqında
İçkiciniñ içindeki tışında.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.
İçkiciĺikniñ soñu -- sofulıqtır.

~içmek~
飲む to drink
吸う to smoke tobacco
*içki*
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Suw içken quyuña tükürmè.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Baznası ötken, bal içer.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
İçseñ iç, aqlıñnı içmè.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.

~içün~
〜「以下のために」〜"for the love of"
~の為に ~"because of" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
Ögrenmek içün yaşa, yaşamaq içün ögren.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Balası içün ana ateşke kirer.
Sevgi içün can feda.
Aq dost qara kün içün.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.

~iftira~
名誉毀損 slander
İftiradan insan yanğan.

~iĺ~
地域 country
*eĺ* (@@)
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Evge sığmàğan iĺge sığmàz.
Ömür etüv -- iĺge hızmet etüv.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.

~iĺac~
薬 drug (medicine)
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~iĺe~ {~ĺe~}
〜と 〜"with"
〜「また」 〜"also" (〜niñ/nıñ,....ĺe....)
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~iĺim~
科学 science
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
İĺim -- aqıl çoqrağıdır.
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
İĺim qazanı aç qalmàz.

~iĺişmek~
しがみつく to cling
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
İĺişken etegiñni kes taşla.

~iĺmek~
服をぶら下げる to hang clothes
吊る to hang (transitive)
蝶番 hinge
*iĺişmek*
Körmèmiş çırağın törge iĺer.

~iman~ ~inam~
信仰 trust
*inanmaq*
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.

~inanmaq~
信じる to believe
*iman* *inam*
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.
Suwğa tayanmà -- saruşqa inanmà.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.

~ince~
細い thin
ファイン fine
細かい fine
Yip ince yerinden üzüĺir.

{~indemek~}
~indemèmek~
黙る to keep silence
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.

~ine~
針 needle
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.

~insan~
人間 a human being
*insaniyet*
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
İnsannıñ beĺası tiĺindedir.
Zenaat -- insannıñ baylığı.
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
İftiradan insan yanğan.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
İnsan qadrini insan biĺir.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.

~insaniyet~
人道 humanity
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.

~irade~
意志 will
Er kimniñ iradesi öz qolunda.

~iraq~ ~yıraq~
遠く far
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.

~irmek~
達成する to achieve
Çalışqan, maqsadına irer.

~ise~
〜「 だが(逆説接続)」 〜"but"
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.

~isim~
名前 name
İsmi bar, cismi yoq.

~isse~
部 part
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~İstanbul~
イスタンブール Istanbul
Soray-soray İstanbul tapılğan.
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.

~istek~
欲望 desire
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.

~istemek~
望む to want
尋ねる to ask
*istek*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Doğru söz yemin istemèz.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Sağlam baş yastıq istemèz.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Almağa isteseñ, bermege alış.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ, tiĺiñni tıy.

~iş~
作業 work
演技 actings
作業 job
一作品 a piece of work
労 labor (a vain effort)
*işĺemek*
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Sözü aqnıñ işi aq.
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
İşi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı barnıñ işi bar.
Aşı yoqnıñ işi yoq, işi yoqnıñ aşı yoq.
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Başlanğan iş -- bitken iş.
Adamnı adam etken iştir.
Adam işte sınalır.
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Aştan qal, işten qalmà.
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
İşten qorqmà, iş senden qorqsun.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.
İşten qorqmàğan, qıştan qorqmàz.
İş bitti -- zamet unutıldı.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
İşni biĺgennen keñeş.
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Yarınki işke bugünden dawran.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Aceĺe işke şeytan qarışır.
Başlanğan iş -- bitken iş.
Başlağan işiñni taşlamà.
Er bir işni öz waqtında yap.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Adam iş başında beĺĺi olur.
İşin' olmàğan işke soqulmà.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.
İş arasında iş biter.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Qalğan işke qar yağar.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
İşsiz keĺip, işten qaldırır.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
İş sevmèzni eĺ sevmèz.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
İş sevmèzge it baqmàz.
İşi yoq it suwarır.
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Erte turğannıñ işi yöner.
Halq işi -- aq iş.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yañğıznıñ işi bitmèz.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
İş bitirgenniñ işi biter.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
İşniñ başı -- sağlıq.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Yigit işinen añılır.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Qonaqbaynıñ işine kirişmè.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Aşı tüzniñ, işi tüz.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

~işanmaq~
信頼する to rely on[...]
*işanç*
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
İşi yoqqa künde bayram.
Eĺge işanğan aç qalır.
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.

~işanç~
信頼 trust
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.

~işĺemek~
働く to work
栽培する to cultivate
働く to labor (to make vain efforts)
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişĺer.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
İşĺegen -- tişĺer.
İşĺegen demir totlanmàz.
Söyĺep köstergence, işĺep köster.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.

~iştaa~
食欲 appetite
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.

~iştiraq~
参加 participation
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~it~ ~köpek~
犬 dog
Yuwaş it ürümep tişĺer.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
İt itke, it de -- quyruğına.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
İş sevmèzge it baqmàz.
İşi yoq it suwarır.
İt uruwını tanımàz.
Toy aşına it toymàz.
İtnen mışıq dost olmàz.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
İt itĺigini yapar.
Etegi yamannı it qapar.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
İt itĺigini etmèy qalmàz.
İtten it tuwar.
İtke -- it öĺümi.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
İt de olsa, ırızı bar.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
İt ağzına bir kemik.
Qorqaq it ürip yeñer.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Köy köpeksiz olmàz.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Aşağan yerine it de qaytar.
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.
Ortaq malnı it yemèz.

~itemek~
押す to push
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.

~ihtimal~ ~itimal~
確率 probability, probably
İtimal derya yanar.

{~inayet~ ~hinayet~}
~iyanet etmek~ ~hiyanet etmek~
支える to support
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Emanetke hiyanetĺik olmàz.

~iye~
持ち主 owner
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.

~iz~
足跡 trail
痕跡 trace
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Dünyada iziñ qalsın.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.


-=Iı=-

~ıntılmaq~
試みる to try
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~ırım~
良い魔法 good magic
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.

~ırız~ ~rız~
意識のある conscious
İt de olsa, ırızı bar.


-=Kk=-

~Kabe~
カアバ الكَعْبَة Kaaba
Kabege barsa da, acı olmàz.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.

~kağıt~
紙 paper
Yürek tutmàsa, kağıt tutmàz.

~kar~
利得 gain
Ar etken -- kar etmèz.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Zarardan qorqqan kar etmèz.

~kebap~
ケバブ kebab
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~keç~
遅 late
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.
Keç olsun -- hayırlısı olsun.

~keçmek~
通過する to pass_through
浸透する to penetrate
Qattı söz qabırğadan keçer.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Köpür yapqan özü keçer.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

~keĺin~
花嫁 bride
義理の娘 daugher-in-law
*keĺinçek*
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Keĺin-keĺindeş -- ömürĺik kündeş.
Keĺin de qaynana olur.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.

~keĺinçek~
若い妻 a young wife
イイズナ least weasel
|||||

~keĺmek~
{~ketirmek~}
来る to come
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
İşsiz keĺip, işten qaldırır.
Suwğa barıp, suwsuz keĺir.
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
Ebi keĺse, cebi keĺmèy, cebi keĺse, ebi keĺmèy.
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Oñğannıñ atı oñğa keter.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Saqla samannı -- keĺir zamanı.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Er ketirsin, qadın yetkizsin.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Dostnıñ keĺgeni -- bayram.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Qırq dereden suw ketirir.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Canğa keĺecek malğa keĺsin.
Başqa keĺecek, malğa keĺsin.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Eni keĺse -- boyu keĺmèz, boyu keĺse -- eni keĺmèz.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmasañ -- özü.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmasañ -- özü.
Keĺgenge ket deniĺmèz.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Musafir qısmetinen keĺir.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.
Aramdan keĺgen -- boranğa.
Boş torbağa at keĺmèz.

~kem~
未満 less than
Qadı özüne kem almàz.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.

~kemik~
骨 bone
İt ağzına bir kemik.

~kemirmek~
齧る to gnaw
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
Dert içten kemire.

~kene~
再び again
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.

~keñ~
広 broad
*keniş*
Doğrunıñ yolu keñdir.
Qara yerniñ qarını keñ.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmàz.

~keñeş~
助言 advice
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
İşni biĺgennen keñeş.
Keñeşĺi toy bozulmàz.

~keniş~
幅広い wide
*keñ*
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~kerçek~
真実 truth
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.

~kere~
隙 a time (counting)
Adam adamnı bir kere aldatır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.

~kerek~
必要 necessary
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.
Kerek yoqnı bar eter.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?

~keri~
後ろへ back
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.

~kermek~
広がる to stretch
|||||

~kertik~
印形 seal (emblem)
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.

~kes~
者 person
*er kes*
İĺişken etegiñni kes taşla.

~kesat~
短い人 shorty (a short person)
Boyu -- kesat, içi -- fesat.

~keskin~
鋭い trenchant
鋭い sharp
Keskin sirke qapına zarar.
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Qaĺem -- qılıçtan keskindir.
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~kesmek~
切る to cut
*keskin*
*yetkizmek*
Cemaat kesken parmaq qanamàz.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.

~kestane~
栗 chestnut
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.

~ketmek~
去る to depart
行く to go
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Qaçıp ketseñ, saçıp ket.
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
Aldın ketken yol alır.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Waqtıñ ketti -- bahtıñ ketti.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.
Tende bitken, tepeşirde keter.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Keĺgenge ket deniĺmèz.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~keyf~
良い気分 good mood
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Qade kimde -- keyf onda.

~kibar~ ~kibbar~
官僚 bureaucrat
Kibarlıq -- başqa beĺadır.

~kibi~
〜「といった」 〜"such as"
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.

~kiçik~ ~küçük~
小 small
ジュニア little
小さい small
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Büyükniñ kiçigi olğance, kiçikniñ büyügi ol.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~kim~
「未知の人」 "uknown person"
*kim?*
*er kim*
*iç kim*
*kimse*
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Qade kimde -- keyf onda.

~kimse~
誰でも anybody
誰も nobody
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Kimseniñ aqqı kimsede qalmàz.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
Öz-özüni pek begengen, kimsege özüni begendiramàz.

~kim?~
「どの人?」"what person?"
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Eĺmaznı kim almàz?

~kirmek~
上がり込む to enter
*kirsetmek* *kirgizmek*
Balası içün ana ateşke kirer.
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Qonaqbaynıñ işine kirişmè.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~kirsetmek~ ~kirgizmek~
追加する to add
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~kirpi~
針鼠 hedgehog
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.

~kişi~
人 person
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Kişige ürmet etseñ, ürmet körersiñ.
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.
Toq kişini sıylamaq zor.
Utançaq kişi aç qalır.

~kişnemek~
いななき to neigh
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.

~kitap~
本 book
Kitap -- biĺgi anahtarı.
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.

~kiyev~
婿 son-in-law
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Kiyev sıyı -- han sıyı.
Kiyev qaynata toprağındandır.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.

~kiymek~
纏う to don
{to put on shoes; to put on clothes}
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Kiygen tonıñ eskirir, kiydirgeniñ eskirmèz.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
Şeytanğa çarıq kiydirir.
Ton kiygen toñmàz.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.

~kïr~
垢 filth
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Aq urba kïr kötermèy.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~köçer~
車軸 axle
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.

~kök~
天 sky
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Baht kökten enmèz.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.

~köĺge~ ~köĺetke~
影 shadow
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.
Qoyan öz köĺetkesinden qorqar.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Yigit köĺgesine yigit saqlanır.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.

~köĺmek~
着物 shirt
Öz köĺmegiñ özüñe yaqın.
Yañğızlıq -- ottan köĺmek.
Fuqareĺik -- ottan köĺmek.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~kömeç~
木炭 charcoal
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~kömür~
石炭 coal
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Balasıznıñ ömrü -- kömür.
Ötken ömür -- söngen kömür.

~könmek~
受け入れる to accept
Azına könmègen, çoqunı körmèz.

~kör~
盲目的 blind
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.

~köre~
〜「によれば」〜"according to" (〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) + [~~])
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Hızmetine köre ürmeti.
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.
Anasına köre balası.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Musafirine köre sıyı.
Hıyarğa köre, turupqa şükür.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

~körmek~ ~körümek~
見る to see
*köre*
*körmèmiş*
*köstermek*
*küzgü*
*kör*
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Deve öz qambırını körmèz.
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Bala ne körse, şunı yapar.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Eşik körgenni almà, beşik körgenni al.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Menim körgenimni duşmanım körmèsin.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Eşitkeniñ emiştir, körgeniñni ayt.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Çoq yaşağan çoq körer.
Başqa tüşkenni közü körer.
Quş yuwada körgenini küter.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Ürmet etseñ -- ürmet körersiñ.
Kişige ürmet etseñ, ürmet körersiñ.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Özü çirkin, küzgüden körer.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
Musafir az oturır, çoq körer.
Azına könmègen, çoqunı körmèz.
Suw körmèzden papuç çıqarmà.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.
Bazar körgen eçkiden qorq.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.
Yastıqnı körgende közü yumula.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.

{~körmèmiş~}
~körmèmişĺik~
不遜 arrogance
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.
Körmèmişniñ kününe ĺanet.
Körmèmiş çırağın törge iĺer.

~köse~
髭がない beardless
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.

~köstermek~
実証する to demonstrate
Söyĺep köstergence, işĺep köster.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.

~kötek~
戦い fight
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Köteknen añlatmà, lafnen añlat.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.

~kötermek~
上げる to raise
Sirkesi suw kötermèy.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Aq urba kïr kötermèy.
At tepmesini at köterir.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.

~köpür~
橋 bridge
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Köpür yapqan özü keçer.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.

~köpürmek~
泡立たせる to foam
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.

~köy~
村 village
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Köy köpeksiz olmàz.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Köy ahmaqsız olmàz.

~köz~
目 eye
目目 eyes
疫病神 jinx
*közyaş*
*açköz*
*suw közü*
*tañ közü*
*körmek*
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Atalar sözü -- aqılnıñ közü.
Köz qorqaq, qol batır.
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Bala -- köz nuru.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Yaman közden saqın.
Yalancı közünden biĺinir.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.
Başqa tüşkenni közü körer.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Özü toysa da, közü toymàz.
Özü toymàznıñ közü toymàz.
Açnıñ közü aşta.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.
Qaramanlıqnıñ közü yoq.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Dertĺi közge yuqu yoq.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Özü toyar, közü toymàz.
Aç közüñni, açarlar közüñni.
Saqınğan közge çöp tüşer.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.
Yastıqnı körgende közü yumula.

~közyaş~
涙 tears
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.

~küç~
力 power
力 force
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Küçüñ yetmèse, küçenmè.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Baynıñ küçü cebinde.
Em suçlu, em küçĺü.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.

~küĺ~
灰 ash
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~küĺkü~
笑い laugh
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.

~küĺmek~
笑う to laugh
*küĺümsiremek*
*küĺkü*
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Yaşlığıñda oynap-küĺ.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.

~küĺümsiremek~
to smile
|||||

~kümes~
鳥屋 henhouse
Er horaz öz kümesinde padişa.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asmà.

~kümüş~
銀 silver
Baqırdan kümüş olmàz.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.

~kün~ (@)
日 day
*küneş*
*kündüz*
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Yaznıñ künü qış besĺer.
İşi yoqqa künde bayram.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Aq dost qara kün içün.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Yamanğa künüñ qalmàsın.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Körmèmişniñ kününe ĺanet.
Hırsızlıq qırq küngece.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.

~kün~ (@@)
嫉妬 jealous
*kündeş*
*küncü*
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.

~küncü~ (@@)
嫉妬 jealousy (прикметник)
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.

~kündeş~ (@@)
競争者 rival
Keĺin-keĺindeş -- ömürĺik kündeş.

~kündüz~
昼間 daytime
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.

~küneş~ (@)
太陽 sun
*küneş doğuw*
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.

~küneş doğuw~ (@)
旭 sunrise
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.

~küreş~
挌闘 wrestling
*küreşmek*
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Yıqılğan, küreşke toymàz.

~küreşmek~
闘う to wrestle
*küreş*
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.

~kürpe~
ブルグル cracked grain
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.

~kürsünmek~
内臓を抜く to gut
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.

~küsmek~
気を悪くします to take offence
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~kütmek~
待つ to wait
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Quş yuwada körgenini küter.

~küydürmek~
燃やす to burn
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.

~küz~
秋 autumn
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Yarsız ayat -- suwuq küz.

~küzgü~
鏡 mirror
Özü çirkin, küzgüden körer.


-=Ll=-

~laf~ ~lap~
討論 interaction
会話 conversation
演説 speech
*laf etmek*
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söyĺemege biĺmègen lafnı bozar.
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.
Lafnı tüşünip ayt.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.

~laf etmek~
話す to speak
Çoq laf etken çoq yañılır.
Köteknen añlatmà, lafnen añlat.

~loqma~
一片 piece
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.
Yağma loqmanı qapma.

-=Ĺĺ=-

~ĺakin~
「これとは対照的に」 "in contrast to that"
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.

~ĺanet~
呪わ cursed
Körmèmişniñ kününe ĺanet.

~ĺegen~
浴槽 tub
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?

~ĺeke~
点 spot
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.

~ĺezet~
味覚 gusto
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Aşnıñ ĺezeti -- qonaqbaynen.
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.
Last edited by repl2 on 2017-07-24, 11:49, edited 178 times in total.

User avatar
repl2
Posts:84
Joined:2017-04-30, 23:08
Gender:male

p2: Qırımtatarca luğat

Postby repl2 » 2017-07-09, 12:03

-=Mm=-

~maaĺĺe~
町の地区 quarter
{a part of a town or city having a specific character or use.}
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.

~mal~
所有物 property
家畜 livestock
*mal-para*
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Yahşı niyet -- yarı mal.
Qıznıñ malı -- qız özü.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Dünya malı dünyada qalır.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Canğa keĺecek malğa keĺsin.
Başqa keĺecek, malğa keĺsin.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Mal tapqance aqıl tap.
Fuqareniñ malı başı ucunda.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Ortaq malnı it yemèz.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.
Malım eĺal -- canım sağ.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Mal -- cannıñ duşmanıdır.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.

~mal-para~
資産 assets
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında

~mana~
常識 sense
*manaçıq*
|||||

~manaçıq~
いいわけ excuse
Balaçığım -- manaçığım.

~maña~ ~mağa~
「私に」 "to me"
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~maqsat~
目的 purpose
Çalışqan, maqsadına irer.

~maqtamaq~
賞賛する to praise (transitive)
*maqtançaqlıq*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Maqtanmà qaz -- üneriñ az.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Maqtanğannıñ evine bar.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.

~maqtançaqlıq~
虚栄 vainglory
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında

~masat~
マサット honing steel
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.

~masqara~
笑い草 laughingstock
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.

~maşa~
バーベキュートング [ماشه] BBQ tongs
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.

~men~
私 I
*maña*
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Menim körgenimni duşmanım körmèsin.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Borc menim, qasevet seniñ.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.

~meramet~
慈悲 mercy
Merametten dert asıl olur.

~merdiven~
階段 stairs
梯子 ladder
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.

~merum~ ~marum~
故人 deceased
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.

~meşaqqat~
経験 ordeals
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.

~Mevĺa~
神 the Lord
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.

~meydan~
自由な公共空間 Free public space
広場 square
空き room
Yigit olsañ meydanğa çıq.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.

~meywa~
果物 fruits
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.

~mezar~
墓地 graveyard
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.

~min~
欠陥 defect
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Er düĺberde bir min bar.

~minder~
敷き布団 mattress
Minder qoyğan özü oturır.

~minmek~
登る to mount
上昇する to ascend
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
At minmek yigitke yaraşır.
At minmegen at minse, ayday-ayday öĺdürir.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.
At minse atasını tanımàz.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~miras~
継承 inheritance
Baba üneri balağa miras.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.

[~mıyaw~]
~mışıq~
猫 cat
雌猫 female cat
*mışıq balası*
*pardoş*
İtnen mışıq dost olmàz.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.

[~mï~]
~mışıq balası~
子猫 kitten
|||||

~mıyıq~
鼻髭 mustaches
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.

~molla~
ムッラー mullah
Mollanıñ aytqanını yap, yapqanını yapmà.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Er molla biĺgenini oqur.

~muabbet~
友情 frienship (прикметник)
*muabbetĺik*
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.

~muabbetĺik~
調和 harmony
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.

{~munasebet~}
~munasebetĺer~
関係 relationship
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında

~murat~ ~murad~
意図 intention
目的 aim
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Sabır etken -- muradına yetken.

{~musafir~ مُسَافِر‏ْ}
~musafirĺik~
おもてなし hospitality
Musafirĺik aqqında
Qız bala -- musafirdir.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Musafirine köre sıyı.
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Musafirĺikke barğanıñ -- musafir çağırğanıñ.
Balalı musafir -- beĺalı musafir.
Musafir az oturır, çoq körer.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Siyrek musafir sıylı olur.
Musafir quwulmàz.
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.
Qonaqbay musafirniñ quludır.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Çoban öz eviniñ musafiridir.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Musafir qısmetinen keĺir.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.

~mümkün~
可能 possible
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.

~münderice~
内容 contents
=

~müşküĺ~
深刻な serious
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.

~müşteri~
顧客 client
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.


-=Nn=-

~nal~
蹄鉄 horseshoe
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.

~nam~
栄光の名前 name of glory
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.

~namaz~
サラート [نماز] salah
Zornen namaz Allağa yaramàz.

~namus~
名誉 honour
Namus ve borc aqqında
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.

~nasıl~
=ne kibi
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.

~naz~
綺麗 beauty
Nazlı nazlanğance nazsız aşap toyar.
Az ayt -- naz ayt.
Qızı barnıñ nazı bar.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmàsañ -- özü.

~ne~ (@)
「未知のもの」"what"
*ne?*
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Ne sorasañ, baladan sora.
Bala ne körse, şunı yapar.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmegen, balnıñ qadrini ne biĺsin.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~ne?~ (@)
「物?」"what is the thing?"
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?

~ne..ne~ (@@)
「「しない」.. 「しない」」neither..nor
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.

~nefis~
食欲 appetite
Nefis cardan attırır.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~nesiĺ~
後世 posterity
Aslına baqmà, nesĺine baq.
Yamannıñ -- nesĺini.

~nezaket~
優雅 elegance
Qabalıqnı nezaket yeñer.

~nişan~ ~nışan~
婚約 engagement
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.

~niyet~
意図 intention
Yahşı niyet -- yarı mal.
Yahşı niyet -- yarı devĺet.

~nuqsan~
欠点 drawback
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~nur~
輝き nimbus
Talapkarğa nur yağar.
Bala -- köz nuru.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.


-=Oo=-

~o~
その事 that
あの人 that person
*oña*
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Oña şap da bir, şeker de.
Oña Şam yolu tüm-tüz.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Qade kimde -- keyf onda.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~obur~
食いしん坊 glutton
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

~oca~
先生 sensei
*ocapçe*
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.

~ocapçe~
先生 ♀sensei
*oca*
|||||

~odun~
薪、木材 firewood, wood
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.

~oğlan~
男の子 boy
Oğlan ve qız aqqında
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.

~oğul~
息子 son
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Tuzlu-tuzsuz -- oğlumnıñ evi.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğluñ tapılır.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.

~oğur~
幸運 happiness
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.

~olmaq~
なりました to become
*olsun*
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Baqırdan kümüş olmàz.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Doğru söz accı olur.
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Demir qızğın olğanda dögüĺir.
Tarlada izi olmàğannıñ.
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
Adam iş başında beĺĺi olur.
İşin' olmàğan işke soqulmà.
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Kabege barsa da, acı olmàz.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Buzawlasa da sığır olmàycaq.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Esapsız qasap olmàz.
Zametsiz raatlıq olmàz.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.
Halq üfürse -- boran olur.
Halqta olğan, padişada olmàz.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Halqta olsa -- sende bar.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Balalı olğanda biĺersiñ, balam.
Qatığım qara degen olmàz.
Büyükniñ kiçigi olğance, kiçikniñ büyügi ol.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Qara olsa da, paradır.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.
Eki tuwğan yat olmàz.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
Başsız evde bereket olmàz.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Keĺin de qaynana olur.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.
İtnen mışıq dost olmàz.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Eski dost duşman olmàz.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Dostqa dost ol, duşmanğa -- duşman.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Köy köpeksiz olmàz.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.
Merametten dert asıl olur.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Yaş olsa da, baş olsun.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
İç kim dünyağa terek olmàğan.
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Öĺüm ökünçsiz olmàz.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Saqt olğan sağlam olur.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Aq olmàsa da, pak olsun.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
İt de olsa, ırızı bar.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Emanetke hiyanetĺik olmàz.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Köy ahmaqsız olmàz.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Boyuñ olmàsın, aqlıñ olsun.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Yigit olsañ meydanğa çıq.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.
Yigit olğan yalan aytmàz.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Yigit qayğısız olmàz.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Derdin olsa olsun -- borcuñ olmàsın.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.
Çirkin bala qomşuda ola.
Qara olsa da paradır.
Eñ düĺber bahtlı olmàz.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Siyrek musafir sıylı olur.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
Saruşlanğan dost duşman olur.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olmà.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Keç olsun -- hayırlısı olsun.
Derdiñ olsa olsun, borcuñ olmàsın.
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.
Eskisi olmày, yañısı olmàz.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Deñizde balıq bazarı olmàz.
Az olsun -- uz olsun.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.
Qusursız adam olmàz.

~olsun~
それらをさせる let them be
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.

~omaç~
小麦粉のスープ flour soup
Fuqareniñ aşı -- omaç.

~on~
十 ten
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.

~oñ~
右 right
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi. (?????)

~oña~ ~oğa~
「その人に」 "to that person"
「その事に」 "to that"
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.

{~oñmaq~ *oñ*}
~oñmàz~
敗者 loser
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Oñmàycaqnıñ otu yanmàz.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Oñğannıñ atı oñğa keter.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.

~oq~
矢 arrow
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.

~oqqa~
三ポンド three pounds
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.

~oqumaq~
読む to read
学ぶ to learn (intransitive)
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Er molla biĺgenini oqur.

~orman~
森林 forest
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqma.

~ormaq~
鎌で収穫する to harvest with a sickle
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.

~orta~
中間 middle
*ortaq*
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.

~ortaq~
同志 comrade
共通 common, shared
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Ortaq attan tay artqaç.
Ortaq malnı it yemèz.

~orun~
場所 place
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

~osal~
良くない not good
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.

~oşamaq~ ~uşamaq~
に似ている to look like[...]
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.

~ot~ (@)
草 grass
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Oñmàycaqnıñ otu yanmàz.
Yañğızlıq -- ottan köĺmek.
Fuqareĺik -- ottan köĺmek.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.

~ot~ (@@)
火 fire
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Ot tüşken yerini yaqar.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Ot tüşken yerni yaqar.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.

~oturmaq~
座る to sit
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
Minder qoyğan özü oturır.
Musafir az oturır, çoq körer.

~otuz~
三十 thirty
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Otuzda er -- arslan.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.

~oy~
考え idea
*uydurmaq*
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Boyuna baqmà, oyuna baq.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.

~oymaq~
刻む to notch
あける to gouge
えぐる to hollow
指貫 thimble
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.

~oynamaq~
遊びます to play
*oynaş*
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Yaşlığıñda oynap-küĺ.
Dünya çalğısız da oynata.
Aç ayuw oynamàz.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.

~oynaş~
恋人 lover
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.

~oyun~
試合 game
*oynamaq*
Zor oyunnı bozar.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.

~ozğarmaq~
見送る to see_off
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.

~ozmaq~
逃げる to outrun
*ozğarmaq*
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Aldın çapqan at ozar.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Hırsız azar, doğru ozar.


-=Öö=-

~ödemek~
補償する to compensate
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Alacaqnen berecek ödeĺmèz.
Ağlamaqnen borc ödeĺmèz.

~ög~
前 before
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.

~ögey~
無関係 not native
*ögey ana*
|||||

~ögey ana~
継母 stepmother
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.

~ögrenmek~
探検する to explore
*ögretmek*
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
Ögrenmek içün yaşa, yaşamaq içün ögren.
Aqıllı edepni edepsizden ögrenir.

~ögretmek~
教える to teach
*ögrenmek*
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Ögrenmek qolay, ögretmek qıyın.
Balanı beşikte ögret.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.

~ögüt~
道徳的 enlightenment
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.

~ögüz~
去勢した雄牛 ox
Ögüz astından buzaw qıdırır.
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.

~öksüz~
孤児 orphan
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.
Öksüzni ağlatmà.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.

~ökünç~
恨み bitterness (grudge)
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Öĺüm ökünçsiz olmàz.

~ökünmek~
憤る to resent
*ökünç*
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.

öĺçemek
測定する to measure
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.

~öĺen~
草 grass
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.

~öĺmek~
死ぬ to die
*öĺüm*
*öĺü*
Sıradan qalğanım -- öĺgenim.
Doğru söz öĺmèz.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.
Halqnen yaşa, halqnen öĺ.
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Öĺgenniñ artından öĺünmèz.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Aqiqat öĺmèz.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Yaş öser, qart öĺer.
Öĺümge sebep tapılır.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.
Doğğandan qalmàğan, öĺgenden qalmàz.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.
At minmegen at minse, ayday-ayday öĺdürir.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~öĺü~
死者 dead man
仏 dead
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.

~öĺüm~
死 death
Ayat ve öĺüm aqqında
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
İtke -- it öĺümi.
Doğrulıqqa öĺüm yoq.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Öĺüm er kesniñ başında.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Öĺümnen bazarlıq olmàz.
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.
Öĺümden qaçıp qurtulalmàzsıñ.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Öĺüm ökünçsiz olmàz.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.

~ömür~
生活 life
Emek -- ömürniñ zinetidir.
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Balasıznıñ ömrü -- kömür.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Qadınıñ -- ömürĺik yoldaşıñ.
Keĺin-keĺindeş -- ömürĺik kündeş.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Yaşlıq -- ömürniñ çiçegi.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Ömür etüv -- iĺge hızmet etüv.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.
Ötken ömür -- söngen kömür.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.
Çiçek -- ömür zinetidir.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.

~öpke~ (@)
肺 lungs
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.

~öpke~ (@@)
不承認 disapproval
|||||

~öpmek~
くちづける to kiss
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.

~örnek~
図柄 pattern
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.

~örseĺemek~ ~örseĺetmek~
「襤褸」to tatter
*örseĺenmek*
Özüñki örseĺetmèz.

~örseĺenmek~
摩耗する to be worn out (to became shabby)
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.

~ösmek~
成長する to grow
育ち行く to grow_up (intransitive)
Bala yıqıla-yıqıla öser.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Qız ösümi -- hıyar ösümi.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Yañğız terek dağda ösmèz.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Yaş öser, qart öĺer.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.

~öşek~
噂 gossip
噂 rumours
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Öşek ev bozar.
Öşek-fesat ev bozar.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.

~ötmek~ (@)
パン bread
Tiĺingen ötmek birikmèz.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.

~ötmek~ (@@)
囀る to sing (of birds)
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.

~ötmek~ (@@@)
浸透する to penetrate
通り過ぎる to pass_by
*baznası ötmek*
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Özüñkine söz öter.
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.
Ötken ömür -- söngen kömür.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.

~öz~
自己 self
自分の own
*özü*
*Özü*
Deve öz qambırını körmèz.
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Öz qadrini biĺmegen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
Er bir işni öz waqtında yap.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Er kimniñ iradesi öz qolunda.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Er keske öz Watanı tatlı.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Yurtu baynıñ özü bay.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Qıznıñ malı -- qız özü.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Özüñki örseĺetmèz.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Öz köĺmegiñ özüñe yaqın.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Özüñkine söz öter.
Er kimniñ öz Zöresi bar.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Öz yıqılğan ağlamàz.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Minder qoyğan özü oturır.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Köpür yapqan özü keçer.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Er qoy öz bacağından asılır.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Ana-babasını horlağan özü horlanır.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Qadı özüne kem almàz.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Özü toysa da, közü toymàz.
Özü toymàznıñ közü toymàz.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
Er horaz öz kümesinde padişa.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Özü yıqılğan özü turar.
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.
Özü çirkin, küzgüden körer.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Öz-özüni pek begengen, kimsege özüni begendiramàz.
Çoban öz eviniñ musafiridir.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Özü toyar, közü toymàz.
Öz-özüñni maqtamà, halq seni maqtasın.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.
Özü büyükniñ sözü büyük.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.

~özen~
川 river
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.

~Özü~
ドニプロー Dnipro
||||

~özü~
彼自身 himself
彼 he
Özüne baqmà, sözüne baq.
Diñĺegen özüni eşitir.
Özü doğrunıñ sözü doğru.
Yerni aldatqan -- özüni aldatır.
Özü yaman, tuwğanını yamanlar.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Özü yıqılğan ağlamàz.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmàsañ -- özü.


-=Pp=-

~paalı~
高価な expensive
Paalı alğan aldanmàz.

~padişa~
ツァーリ tsar
Halqta olğan, padişada olmàz.
Er horaz öz kümesinde padişa.

~pahıl~
羨望 envy
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.

~papiy~
カモ duck
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~papuç~
スリッパ loafer style mules with a flat heel
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Suw körmèzden papuç çıqarma.

~paqıl~
態と on purpose
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.

~para~
お金 money
*mal-para*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Qara olsa da, paradır.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Qara olsa da paradır.
Parasını bergen, düdügini çalar.
Paranıñ yüzü sıcaqtır.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~parça~
切れ piece
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.

[~mıraw~]
~pardoş~
雄猫 tomcat
*mışıq*
|||||

~parlanmaq~
壊れる to break_down (intransitive)
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.

~parmaq~
指 finger
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişĺer.
Cemaat kesken parmaq qanamàz.
Beş parmağıñ beş türĺü.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Bal tutqan parmağını yalar.

[~pat~]
["boom" "blow" "crack"]
*patlamaq*
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.

~patılcan~
ナス eggplant
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?

~patlamaq~
爆発する to burst
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~pek~
非常に very
Pek bezengen bezdirir.

~pencere~
窓 window
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.

~piçen~
乾草 hay
乾草塚 haystack
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.

{~piçmek~ ~biçmek~}
~piçev~ ~biçev~
[[表着]] 裁断し [clothes] cutting
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Boyuña qarap urba piç.

~pire~
ノミ flea
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.

~pişmek~
{~pişirmek~}
シチュー to stew (intransitive)
熟れる to ripen
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Alma piş, ağzıma tüş.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.

[~pişt~]
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.

[~pit~]
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.

~piypıldaq~
{nothing good}
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.

~pıçaq~
短刀 knife
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.

~pıtaq~
枝 branch
Er güĺ öz pıtağında açar.
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Dalında egiĺmègen, pıtağında egiĺmèz.

~pul~
硬貨 coin
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.

-=Qq=-

~qaaŕ~
迷惑 sadness
Balası çoqnıñ qaaŕi çoq.

~qaba~
無礼 rude
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Qabalıqnı nezaket yeñer.

~qabaat~
過ち fault
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.

~qabir~
墓 tomb
Qambırnı qabir tüzetir.

~qaburğa~ ~qabırğa~
肋骨 rib
Qattı söz qabırğadan keçer.

~qabul~
受 reception
レセプション reception
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.

~qabuq~
樹皮 bark
殻 shell
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.

~qaçmaq~
走り去る to run_away
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Qaçıp ketseñ, saçıp ket.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Öĺümden qaçıp qurtulalmàzsıñ.
Qaçqannıñ artından quwmàzlar.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Saruştan deĺi qaçqan.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.

~qadar~
〜「限」〜 "limit"
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.

~qade~
ゴブレット قَدَحْ chalice
Qade kimde -- keyf onda.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.

~qadir~
値 value
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmegen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Yaşlığıñnıñ qadrini biĺ.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Dünyanıñ qadrini biĺ.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
İnsan qadrini insan biĺir.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmegen, balnıñ qadrini ne biĺsin.

~qadı~
カーディー qadi
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Qadı özüne kem almàz.

~qadın~
女性 woman
妻 wife
Atalmağan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Qadınıñ -- ömürĺik yoldaşıñ.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Er ketirsin, qadın yetkizsin.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.

~qafa~
頭 head
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.

~qafes~
籠 cage
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.

~qalaç~
カラッハ(パン)kalach
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~qalamaq~
レンガの壁を作る to build with stone
Bir taşnen diwar qalanmàz.

~qalğan~
延期した postponed
Qalğan işke qar yağar.

~qalmaq~
残る to remain (intransitive)
*qalğan*
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Utançaq kişi aç qalır.
Sıradan qalğanım -- öĺgenim.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
Yahşı haber yatıp qalmàz.
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
İĺim qazanı aç qalmàz.
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Aştan qal, işten qalmà.
Saban tutqan aç qalmàz.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Eĺge işanğan aç qalır.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
İşsiz keĺip, işten qaldırır.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Qıbırdağan aç qalmàz.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.
Eĺmaz yerde qalmàz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.
Yamanğa künüñ qalmàsın.
Eyiĺik yerde qalmàz.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
İt itĺigini etmèy qalmàz.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Altın yerde qalmàz.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Dünyada iziñ qalsın.
Doğğandan qalmàğan, öĺgenden qalmàz.
Dünya malı dünyada qalır.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Yara sawulır -- tamğası qalır.
Sıra biĺseñ, sıradan qalmàzsıñ.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Kimseniñ aqqı kimsede qalmàz.
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Çağırılmağan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.
Qurulğan ev boş qalmàz.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.
Tişiñ barda, çaynap qal.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Tartınğan aç qalır.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.

~qalp~ ~qalıp~
偽 false
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.

~qalpaq~
帽子 hat
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Hırsıznıñ qalpağı yanar.
Qalpaq al deseñ, baş alır.

~qalqmaq~
上げる to raise (intransitive)
目覚める to wake_up
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.

~qaltıramaq~
震える to tremble
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.

~qaĺem~
筆 pen
*qalem qaş*
Qaĺem -- qılıçtan keskindir.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.

~qalem qaş~
薄い眉毛 thin eyebrows
|||||

~qaĺp~ ~qaĺip~
思い heart
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.

~qambır~ ~qambur~ ~hambır~
せむし男 crookback
傴僂 hunchback
Qambırnı qabir tüzetir.
Deve öz qambırını körmèz.

~qamçı~
むち whip
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.

~qamğaq~
マナの木 camelthorns, manna trees
{Alhagi, マメ科}
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.

~qan~
血液 blood
*qandalay*
*qanamaq*
Can tartmàsa, qan tartar.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?

~qanaat~
満足 contentment
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.

~qanamaq~
出血する to bleed
Cemaat kesken parmaq qanamàz.

~qanat~
翼 wing
翼翼 wings
Üner erniñ qanatı.
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Atı barnıñ qanatı bar.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
Atsız er -- qanatsız quş.

~qandalay~
カメムシ bug (true bug)
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.

~qap~
甲羅 shell
*qaplıbaqa*
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.

~qapaq~
蓋 lid
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.

~qapı~
扉 door
Keskin sirke qapına zarar.
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmaz.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.

~qaplıbaqa~
亀 turtle
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.

~qapmaq~
捕まえる to catch with one's mouth
*qapqan*
Etegi yamannı it qapar.
Yağma loqmanı qapmà.
Az qap da, köp çayna.
Bir qapsañ da, may qap.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.

~qapqan~
罠 trap
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.

~qaqmaq~
打ん殴る to knock
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.

~qar~
雪 snow
Qalğan işke qar yağar.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

{~qap-qara~}
~qara~
暗い dark
黒 black
*qaranlıq*
*qarasaban*
Qara qışta taze hıyar.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Qatığım qara degen olmàz.
Qara olsa da, paradır.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Aq dost qara kün içün.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Göñĺü qaranıñ yüzü qara.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Aqqa qara tez tiyer.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Qara yerniñ qarını keñ.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.
Qara olsa da paradır.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~qaraman~
英雄 hero
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Qaramanlıqnıñ közü yoq.

~qaranlıq~
闇 darkness
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.

~qarar~
適額 measure
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.

~qarasaban~
耕された plowed field
|||||

~qardaş~
弟 younger brother
兄弟 brother
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.

~qarğa~
烏 crow
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz.
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.

{~qarğamaq~}
~qarğış~
呪い curse
Ana qarğışı tutmàz.
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Canı yanğan tañrısını qarğar.

~qarı~
妻 wife
|||||

~qarın~
腹 belly
*qardaş*
Qara yerniñ qarını keñ.
Aç qarın aş saylamàz.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.
Yuqlap qarınıñ toymàz.

~qarınca~ ~qırmısqa~
蟻 ant
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.

~qarışmaq~
干渉する to interfere
Aceĺe işke şeytan qarışır.

~qarmalamaq~
探り回る to grope
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~qarpız~
西瓜 watermelon
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.

~qarşı~
相互 mutual
に向かって towards
*qarşılamaq*
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.

~qarşılamaq~
歓迎する to welcome
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~qart~
老人 aged
老人 old man
*qartaymaq*
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Qartlıq -- yaşlıqnıñ dewamıdır.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Qart qaşqır adaşmàz.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Yaş öser, qart öĺer.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.

~qartan~
=un sandığı
Borcğa aşağan -- qartanından aşar.

~qartaymaq~
老人になる to become senile
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Qartayğan qız er saylamàz.
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Qartayğan da tırtayğan.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

~qasap~
肉屋 butcher
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Esapsız qasap olmàz.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.

~qasevet~
哀しみ blues
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Borc menim, qasevet seniñ.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

~qasır~
畳 tatami
Dünya yansa, qasırı -- yoq.

~qaş~
眉 eyebrow
*qaĺem qaş*
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Aşıñnı berme, qaşıñnı ber.

{~qaşıtmaq~ ~qaşımaq~}
~qaşınmaq~ ~qıçımaq~
痒い (かゆい) to itch (intransitive)
*qaşıq*
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.
Qıçımàğan yeriñni qaşımà.

~qaşıq~
匙 spoon
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Boş qaşıq ağızğa barmaz.
Maysız qaşıq ağız yırta.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.

~qaşqa~
馬の白点、ほし blaze
{a white spot or stripe on the face of a mammal or bird}
|||||

~qaşqır~ ~börü~
狼 wolf
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Sürüden ayırılğannı börü yer.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Qart qaşqır adaşmàz.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqma.
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.

~qat~
層 layer
階建 story
*qatmaq*
*qatlanmaq*
|||||

~qataymaq~ ~qadalmaq~
突出する to stick_out (intransitive)
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.

~qatıq~
自己発酵乳 soured milk
Qatığım qara degen olmàz.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.

~qatır~
騾馬 mule, an offspring of a male donkey and a female horse
木製の底のミュール wooden sole mules
|||||

~qatlanmaq~
我慢する to bear (to endure)
Yigit yarasına yigit qatlanır.

~qatmaq~ (@)
失効する to stale
*qattı*
Atalar sözüni tutmàğan qatalar.

~qatmaq~ (@@)
追加する to add
*qat*
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.

{~qap-qattı~}
~qattı~
硬い hard
酷い cruel
Qattı qaynağan, tez suwur.
Qattı yağmur tez toqtar.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Qattı söz qabırğadan keçer.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.

~qave~
コーヒー قَهْوَة coffee
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~qawğa~
論争 quarrel
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.

~qay~
*qayda* *qayda?*
*qaydan* *qaydan?*
*qayaq* *qayaq?*
*qayer* *qayer?*
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.

~qayaq~
「どちら側」"which side" {qay + yaq}
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.

~qayda~
「何処」 "where"
*qayda?*
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.

~qayda?~
「何処 ?」 "where?"
「どこへ ?」"where to?"
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?

~qaydan~
「どこから 」 "from where"
「何から」 "through what"
*qaydan?*
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.

~qaydan?~
「どこから ?」 "from where?"
「何から ?」 "through what?"
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?

~qayer~
= qay + yer
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~qayğı~
悲しみ sorrow
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
Yigit qayğısız olmàz.
Azğana aşım -- qayğısız başım.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.

~qayıq~
船 boat
|||||

~qaynamaq~
煮る to boil (intransitive)
Qattı qaynağan, tez suwur.
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.
Qazanmàyınca qazan qaynamàz.

~qaynana~
姑 mother-in-law
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyev qaynata toprağındandır.
Keĺin de qaynana olur.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.

~qaytmaq~
{~qaytarmaq~}
返す to return
Atalmağan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.
Ana-babaña söz qaytarmà.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Aşağan yerine it de qaytar.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.
Suwğa barıp, suwsuz qaytar.

~qaz~
鵞鳥 goose
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Balalı qazğa yem tiymèz.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.

~qaza~
事故 accident
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.

~qazan~
カザン (調理器具) kazan (cookware)
*qazanmaq*
*aşqazan*
İĺim qazanı aç qalmàz.
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Qazanına çekmègenniñ qazanı qurusın.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.
Qazanmàyınca qazan qaynamàz.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.

~qazanç~
収入 earnings
|||||

~qazanmaq~
稼ぐ to earn
取得する to obtain
*qazan*
*qazanç*
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Qazanmàyınca qazan qaynamàz.
Qazanğanı bezengenine yetmèy.

~qazıq~
杭 stake
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.

~qazmaq~
掘る to dig
*qazıq*
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~qıbırdamaq~
動く to budge
Qıbırdağan qır aşar.
Qıbırdağan aç qalmàz.
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.

~qıdırmaq~
捜す to look_for
Ögüz astından buzaw qıdırır.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.

~qıl~
髪 a hair
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.

~qılıç~
刀 katana
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Qaĺem -- qılıçtan keskindir.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~qılıq~
悪い習慣 bad habit
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.
Er kimniñ bir qılığı bar.

~qımmaq~
瞬く to wink
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.

~qır~
草原 prairie
*Qırım*
Qıbırdağan qır aşar.

~Qırım~
クリミア Crimean
*Qırımtatar*
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~Qırımtatar~
クリミア・タタール人 Crimean tatar (person)
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~qırmaq~
掻き取る to scrape
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~qırq~
四十 forty
Yigitke qırq üner de azdır.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Qırq dereden suw ketirir.
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.
Qırqta bulmàsañ, altmışta bulamàzsıñ.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Bir yamawda qırq teşik.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.
Hırsızlıq qırq küngece.

~qısım~
部分 portion
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~qısır~
不妊牛 infertile cow
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.

~qısmet~
幸運 luck
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Musafir qısmetinen keĺir.

~qısqa~
短い short
短い simple
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Yalannıñ yolu qısqadır.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.

~qış~
冬 winter
Qara qışta taze hıyar.
İşten qorqmàğan, qıştan qorqmàz.
Yaznıñ künü qış besĺer.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.

{~qıt~}
~qıtlıq~
欠如 lack
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?

~qıya~
斜め slanting
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.

~qıyamet~
قِيَامَة Yawm al-Qiyāmah
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.

~qıyın~
難しい difficult
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Ögrenmek qolay, ögretmek qıyın.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.

~qıyış~ ~qıyışıq~ ~mayışıq~
屈曲 bent (прикметник)
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Qıyış araba yol bozar.

~qıyışmaq~ ~mayışmaq~
曲げる to bent (intransitive)
*qıyışıq* *mayışıq*
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.

~qıymet~
値 value
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.

~qız~
女の子 girl
乙女 girl
娘 daughter
*qız bala*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Oğlan ve qız aqqında
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Qız bala -- musafirdir.
Qıznıñ malı -- qız özü.
Qızı barnıñ nazı bar.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Qız ösümi -- hıyar ösümi.
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Bayramda qız saylamà.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Qartayğan qız er saylamàz.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Esmeri de olsa -- totay qız.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~qız bala~
女の子 girl
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.

{~qızğanmaq~}
~qızğanç~ ~qızğançı~
貪欲 covetous
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.

{~qıp-qızıl~}
~qızıl~
赤 red
*qızarmaq*
|||||

~qızmaq~
温まる to warm_up (intransitive)
加熱する to heat_up (intransitive)
*qızıl*
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Demir qızğın olğanda dögüĺir.

~qızarmaq~
赤くなる to redden (intransitive)
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.

~qoca~
夫 husband
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.

~qol~
腕 arm
手手 hands
Alışqan qol tegin turmàz.
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Ünerĺi qolda bereket bar.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Ünerĺiniñ qolu altın.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Köz qorqaq, qol batır.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Er kimniñ iradesi öz qolunda.
Bir qoldan dawuş çıqmàz.
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.
Qotur qoldan yuqar.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Alğan qol bermege de biĺir.
Qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yüzü açıq.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~qolay~
快適 comfortable
*qolaysız*
Ögrenmek qolay, ögretmek qıyın.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Almaq qolay, bermek zordır.

~qolaysız~
厄介な awkward one
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.

~qoltuq~
腋窩 axilla
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.

~qomşu~
隣人 neighbour
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.
Ev almà, qomşu al.
Çirkin bala qomşuda ola.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.

~qonmaq~
上陸する to make a landing
*qonuşmaq*
*qonaq*
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Begenmègen qonuşmàsın.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.

~qonaq~
来賓 guest
*qonaqbay*
|||||

~qonaqbay~
家の主人 man of the house
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.
Aşnıñ ĺezeti -- qonaqbaynen.
Qonaqbaynıñ işine kirişme.
Qonaqbay musafirniñ quludır.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.

~qonuşmaq~
会話する to communicate
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.

{~qopmaq~}
~qoparmaq~
引き裂く to break_[...]_away
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.

~qoqlamaq~
嗅ぐ to sniff (to smell)
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.

~qoqu~
香り scent
*qoqlamaq*
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.

~qoqumaq~ ~qoqmaq~
香る to fill the air with fragrance
*qoqu*
Zornen açqan güĺ qoqmàz.

~qora~
垣根 fence
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.

~qoranta~
家族 family
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.

{~qorqaq~}
~qorqaqlıq~
臆病 cowardness
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında
Köz qorqaq, qol batır.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Qorqaq it ürip yeñer.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~qorqmaq~
{~qorqunç~}
恐れる to fear
*qorqaq*
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
İşten qorqmà, iş senden qorqsun.
İşten qorqmàğan, qıştan qorqmàz.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.
Qoyan öz köĺetkesinden qorqar.
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqma.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Zarardan qorqqan kar etmèz.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmaz.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.
Bazar körgen eçkiden qorq.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.

~qoşmaq~
参加する to join (transitive)
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.

~qotur~
潰瘍 ulcer
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Sağlam tende qotur.
Qotur qoldan yuqar.
Qotur üstüne -- çıban.

~qoy~
牡羊 ram
*qoyun* (@@)
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Er qoy öz bacağından asılır.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.

~qoyan~
兎 rabbit
Qoyan öz köĺetkesinden qorqar.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.

~qoymaq~
置く to place
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Minder qoyğan özü oturır.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Anbarğa qoymàyınca boğdayım bar demè.

~qoyun~ (@)
腋窩 oxter
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~qoyun~ (@@)
小さな羊 a little sheep
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.

~qozlamaq~
卵を産みます to lay eggs
Baynıñ horazı da qozlar.

~quçaq~
抱擁 hug
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Yahşığa quçağıñnı ker.

~quda~
クダ father or mother of one’s son-in-law or of one’s daughter-in-law
仲人 matchmaker
*qudalıq*
*qudağıy*
*qudapçe*
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.

~qudağıy~
=qudalar
|||||

~qudalıq~
媒酌 matchmaking
|||||

qudapçe
♀'quda' relating to the children of the other ♀'quda'.
|||||

~qul~
奴隷 slave
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Emir qulu er şeyge azır.
Sağ qulğa er kün bayram.
Qonaqbay musafirniñ quludır.

~qulaq~
耳 ear
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Yamannıñ yazda qulağı üşür.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.
Yerniñ de qulağı bar.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~qurban~
いけにえ sacrifice
Yahşı sözge can qurban.
Yahşığa can qurban.

~qurğaqlıq~
干ばつ drought
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.

~qurmaq~
構築する to build
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.
Qurulğan ev boş qalmàz.

~qurna~
蛇口 tap (valve)
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.

~qursaq~
腹 belly
子宮 uterus
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.

~qurşun~
鉛 lead
弾 bullet
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.

~qurt~ (@)
回虫 worm
虫 insect
ミツバチ bee (=balqurt)
*balqurt*
Yemişniñ eyisini qurt aşar.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmegen, balnıñ qadrini ne biĺsin.

~qurt~ (@@)
狼 wolf
|||||

{~qurtulmaq~}
~qurtarmaq~
救う to rescue
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Öĺümden qaçıp qurtulalmàzsıñ.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.

{~qup-quru~}
~quru~
乾 dry (not wet)
乾いた dry
ドライ dry
*qurumaq*
*qurğaqlıq*
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Qazanına çekmègenniñ qazanı qurusın.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.

~qurumaq~
乾きます to dry (intransitive)
*quru*
*qurutmaq*
|||||

~qurutmaq~
干す to dry (transitive)
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.

~qusur~
欠陥 defect
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Qusursız adam olmàz.

~quş~
鳥 bird
*aqquş*
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Quş yuwada körgenini küter.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Atsız er -- qanatsız quş.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.

~qutu~
箱 box
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.

~quturmaq~
乱暴に行動します to act wildly
Alışqan -- quturğandan beterdir.

~quwanmaq~
嬉しがる to rejoice
*quwanç*
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.

~quwanç~
喜び delight
Bala quwançı -- baba quwançı.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~quvet~
剛強 strength
Yahşılıq yamanlıqtan quvetĺidir.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.

~quwmaq~
追撃する to pursue
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Qaçqannıñ artından quwmàzlar.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Musafir quwulmàz.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.

~quyruq~
尾 tail
İt itke, it de -- quyruğına.
Yalınından tutalmàsañ, quyruğından tutalmàzsıñ.
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Yılannıñ quyruğına basmà.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~quyu~
井 well (water source)
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Suw içken quyuña tükürmè.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~quzğun~
ワタリガラス raven
|||||


-=Rr=-

{~raat~}
~raatlıq~
平和 rest
Zametsiz raatlıq olmàz.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.

~raqı~
ラク rakı
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
Raqı arslannı da yıqar.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

~reziĺ~
不名誉 dishonour
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.

~Riza~
リザ {masculine given name}
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL

~ruskiy~
= hırsız
|||||

-=Ss=-

~saba~
朝 morning
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.

~saban~
プラウ plough
*qarasaban* (TODO)
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Saban tutqan aç qalmàz.
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.

~sabır~
忍耐 patience
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.
Sabırlını er kes sever.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.
Sabır etken -- muradına yetken.

~saç~
髪 hairs
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Aqıllı başta saç turmàz.

~saçmaq~
まく to sow
種まき to sow
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
Qaçıp ketseñ, saçıp ket.
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.

~saf~
清らか clean
Saf awa -- tenge dewa.

~sağ~ ~saw~
健康的 healthy (прикметник)
右 right (прикметник)
*saqlamaq*
*saqınmaq*
*sağlam*
*sawulmaq*
*saqt*
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
İşniñ başı -- sağlıq.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Sağlığım -- baylığım.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Baylıqnıñ başı -- sağlıqtır.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Sağ qulğa er kün bayram.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Fuqareniñ baylığı -- sağlığıdır.

~sağınmaq~
乗り遅れる to miss
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.

~sağır~
聴覚障害者 deaf
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.

{~sap-sağlam~}
{~sağlam~}
~sağlamlıq~
健康 healthiness
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Sağlam tende qotur.
Saqt olğan sağlam olur.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Sağlam baş yastıq istemèz.

{~sağmaq~ ~sawmaq~}
~sağuw~ ~sawuw~
乳搾り milking
*sığır*
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?

~saip~
主人 master
*saibe*
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.

~saibe~ ~sabı~
主婦 mistress
*saip*
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.

~sallamaq~
{~sallanmaq~}
振る to swing (transitive)
*salıncaq*
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.

~salıncaq~
鞦韆 (ブランコ)swing
*sallamaq*
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.

~salqın~
涼しい cool
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.

~saman~
アドベ adobe
Saqla samannı -- keĺir zamanı.

~sandıq~
櫃(ひつ)chest (furniture)
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.

~sanmaq~
想定する to suppose
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.

~sançmaq~
突き刺す to pierce
*sançqı*
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.

~sançqı~
フォーク (食器) fork
|||||

~saña~ ~sağa~
「あなたへ」 "to you" ("to thee")
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Qızım saña aytam, keĺinim sen diñĺe.

~sap~
把手 handle
茎 stem
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Sapsız balta suwğa batar.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~saqal~
ひげ beard
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.

~saqınmaq~
気を付ける to be careful
Yaman közden saqın.
Saqınğan közge çöp tüşer.

~saqlamaq~
保存する to save
Eski urba yañısını saqlar.
Saqla samannı -- keĺir zamanı.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Dost dosttan sır saqlamàz.
Yigit köĺgesine yigit saqlanır.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.

~saqt~
用心深い cautious
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Saqt olğan sağlam olur.

~saran~
貪欲 greedy (прикметник)
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Sarannıñ bağı yeşermèz.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.
Cümertten -- bir, sarandan -- eki.

~sararmaq~
黄色に to yellow (intransitive)
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.

~saray~
宮 palace
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.

~sarhoş~ ~saruş~
泥酔 drunk
Saruş aqay -- cin azabı.
Saruş aqay -- can azabı.
Saruşlanğan dost duşman olur.
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.
Saruştan deĺi qaçqan.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.

{~sap-sarı~}
~sarı~
黄 yellow (прикметник)
*sararmaq*
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.

~sarsımaq~
振る to shake (intrasitive)
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.

~sasımaq~
悪臭を嗅ぐ to smell bad
腐る to decompose
Balıq baştan sasır.

~satmaq~
売る to sell
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Edep bazarda satılmàz.
Aqıl bazarda satılmàz.
Güzeĺĺik bazarda satılmàz.
Balcığa bekmez satılmàz.

~sawulmaq~
癒される to be healed
Yara sawulır -- tamğası qalır.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.

~sayğı~
尊敬 respect
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Sayğığa sayğınen cewap ber.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.

~saylamaq~
選択する to choose
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Bayramda qız saylamà.
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Qartayğan qız er saylamàz.
Aç qarın aş saylamàz.

~saymaq~
記録する to score
数える to count
*sayğı*
*saylamaq*
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.
Yoldan tapsañ, sayıp al.

~saz~
葦 reed
サズ bağlama
*sazlıq*
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.

~sazlıq~
沼地 marsh
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.

~sebep~
原因 cause
理由 reason
Öĺümge sebep tapılır.

~sefa~
喜び joy
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Er dertniñ bir devası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.

~seĺ~
土砂災害 mudflow
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.

~seĺam~
挨拶 greeting
*seĺamet*
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.

{~seĺamet~}
~seĺametĺik~
無事 safety
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.

~seksen~
八十 eighty
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.

~semere~
効果 effect
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.

~semirmek~
脂肪になる to fat (intransitive)
*semiz*
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.

~semiz~
脂い fat (прикметник)
太った plump, chubby (прикметник)
肉質な meaty (прикметник)
肉質 juicy (прикметник)
*semirmek*
|||||

~sen~
君 you
*saña*
*seniñki*
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
İşten qorqmà, iş senden qorqsun.
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Halqta olsa -- sende bar.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Borc menim, qasevet seniñ.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Öz-özüñni maqtamà, halq seni maqtasın.

~seniñki~
君の物 yours
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.

~sene~
年 year
1971 s.

~sernik~
マッチ match
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~sevda~
情熱的な愛 passionate love
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.

~sevgi~
愛 love
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Sevgi içün can feda.
Sevgi yaşqa baqmày.
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Sevgi asretĺiknen sınalır.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.

~sevinç~
喜び joyfulness
|||||

~sevmek~
好くto like
愛する to love
*süymek*
*sevgi*
*sevinç*
*sevda*
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
İş sevmèzni eĺ sevmèz.
İş sevmèzge it baqmàz.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Sevmègen yar -- yar degiĺ.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
Erte sevgen tez bezer.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Sevgeniñni erkeĺersiñ.
Can sevgeniñ candan artıq.
Sevmègenge süykenmè.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Sevindirgen -- sevinir, yaqqan -- yanar.
Aq sevgenni halq sever.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.
Sabırlını er kes sever.

~ses~
音 sound
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.

~seyir~
見せ物 show
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.

~sirke~ (@)
ワイン酢、酢 wine vinegar, vinegar
Keskin sirke qapına zarar.
Sirkesi suw kötermèy.

~sirke~ (@@)
虱の卵 nit
|||||

~sivrisinek~
蚊 mosquito
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.

~siyrek~
まれな rare
Siyrek musafir sıylı olur.

~sıcaq~
熱い hot
Paranıñ yüzü sıcaqtır.

~sıçan~
鼠 (ハツカネズミ)mouse
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.

~sığır~
雌牛 cow
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Buzawlasa da sığır olmàycaq.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Sığırnıñ sütü tiĺindedir.

{~sığmaq~}
~sığdırmaq~
挟む to put_in (transitive)
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Evge sığmàğan iĺge sığmàz.
Süngü çuwalğa sığmàz.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.

~sıfat~
属性 attribute
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.

~sılanmaq~
濡れ to get wet
*sılaq*
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.

{~sım-sılaq~}
~sılaq~
湿った wet
*sılanmaq*
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

~sıltamaq~
避ける to shirk
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.

~sınamaq~
試用する to trial
Adam işte sınalır.
Sevgi asretĺiknen sınalır.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.

{~sınmaq~}
~sındırmaq~
壊す to break_off (transitive)
壊す to break_down (transitive)
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.

{~sım-sıq~}
~sıq~
頻繁な frequent
*sıqarlamaq*
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.

~sıqarlamaq~
急かす to urge_on
|||||

~sıqmaq~
圧迫する to squeeze
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.

~sır~
秘密 secret
Balalı evde sır turmàz.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Dost dosttan sır saqlamàz.
Sırğa taqqan sırlanır.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.

~sıra~
順序 sequence
学校の机 school desk
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Sıradan qalğanım -- öĺgenim.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Sıra biĺseñ, sıradan qalmàzsıñ.

~sırt~
背中 back {human's back etc.}
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.

~sıy~
食べ物の贈り物 food gifts
*sıypamaq*
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Kiyev sıyı -- han sıyı.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Babasını sıylamàğannı balası sıylamàz.
Musafirine köre sıyı.
Siyrek musafir sıylı olur.
Sıylağan sıylanır.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Toq kişini sıylamaq zor.

~sıypamaq~
愛撫する to caress
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.

~sızlamaq~
痛い to ache
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.

~sofra~
食卓 dining table
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.

~sofu~
スーフィー صُوفِيّْ sufi (sofees, sofi)
İçkiciĺikniñ soñu -- sofulıqtır.

~soğan~
タマネギ(玉ねぎ)onion
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.

~sol~
左 left
*solmaq*
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~solmaq~
思い焦がれる to pine
*sol*
Ğurbetĺik güĺni soldurır.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.

~soñ~
終了 termination
〜「その後」 〜"afterward" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
*soñki*
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Eyiĺik yapsañ, soñunace yap.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
İçkiciĺikniñ soñu -- sofulıqtır.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.

~soñki~
最近 latest
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~soqmaq~
差し込む to thrust
İşin' olmàğan işke soqulmà.
Sorap bergence, soqıp ber.

~soqur~
盲目的 blind
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.

~soramaq~
問う to ask
Soray-soray İstanbul tapılğan.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Ne sorasañ, baladan sora.
Yahşınıñ aslını soramà.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.
Sorap bergence, soqıp ber.
Şeytandan: -- "Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~soy~
同族 kindred
*soy-aqraba*
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.

~soy-aqraba~
親族 relatives
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında

{~sönmek~}
~söndürmek~
消す to extinguish
Ateş ateşnen söndüriĺmèz.
Ötken ömür -- söngen kömür.
Tez yanğan, tez söner.

~söyĺemek~
話す to speak
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söyĺemege biĺmègen lafnı bozar.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Biĺgeniñni söyĺe, biĺmègeniñni diñĺe.
Söyĺep köstergence, işĺep köster.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.

~söz~
単語 word
言葉 sayings
*atalar sözü*
*söyĺemek*
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Tiĺ ve söz aqqında
Tatlı söz baldan tatlı.
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Sözü aqnıñ işi aq.
Özüne baqmà, sözüne baq.
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Yahşı sözge can qurban.
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Doğru söz öĺmèz.
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Yigitniñ sözü birdir.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Er söz yerince aytılır.
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Doğru söz accı olur.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Özü doğrunıñ sözü doğru.
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Söz yerince aytılsa, sözdir.
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.
Qattı söz qabırğadan keçer.
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Özüñkine söz öter.
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Doğru söz yemin istemèz.
Doğru söz demir deĺer.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Ana-babaña söz qaytarmà.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.
Özü büyükniñ sözü büyük.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~suç~
罪悪 fault
Em suçlu, em küçĺü.

~sultan~
スルターン sultan
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.

~Suĺeyman paşa~
スレイマン・パシャ(オルハンの息子) Süleyman Pasha (son of Orhan)
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.

{~şır-suw~}
~suw~
水 water
*suwsamaq*
*suwarmaq*
*suw közü*
Sirkesi suw kötermèy.
Aşı eĺden, suwu -- göĺden.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
At körse -- oqsay, suw körse -- suwsay.
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Suwğa barıp, suwsuz keĺir.
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.
Aqqan suw yolunı tapar.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Sapsız balta suwğa batar.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.
Suwğa tayanmà -- saruşqa inanmà.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Suw içken quyuña tükürmè.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Qırq dereden suw ketirir.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Suw körmèzden papuç çıqarma.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Suwğa barıp, suwsuz qaytar.

~suw közü~
自然の噴水 a natural fountain
|||||

~suwarmaq~
散水する to water
İşi yoq it suwarır.

~suwsamaq~
渇く to be thirsty
At körse -- oqsay, suw körse -- suwsay.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.

~suwuq~
冷 cold (прикметник)
Yarsız ayat -- suwuq küz.

~suwumaq~
冷やす to cool down
*suwuq*
Qattı qaynağan, tez suwur.

~süngü~
銃剣 bayonet
Süngü çuwalğa sığmàz.

~sürme~ ~surma~
كَحَلْ kohl (cosmetics)
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.

~sürmek~
続ける to continue (transitive)
出発する to depart (transitive)
*sürünmek*
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.

~sürü~
群れ herd
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Sürüden ayırılğannı börü yer.

~sürünmek~
惨めな人生を送る to live a miserable life
つまずく to stumble
Dört ayaqlı at da sürüne.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.

~süt~
乳汁 milk
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Sığırnıñ sütü tiĺindedir.

~süyek~
骨 bone
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.

~süykemek~
擦る to rub
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.

~süymek~
愛する to love
*sevmek*
Sevmègenge süykenmè.


-=Şş=-

~şaat~
証人 witness
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olmà.

~şaltıramaq~
振る to shake (intransitive)
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.

~Şam~
ダマスカス Damascus
Oña Şam yolu tüm-tüz.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.

~şan~
尊敬 respect
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.

[~şap~]
接吻 peck
Oña şap da bir, şeker de.

~şapırmaq~
振る to shake
し吹く to splash
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.

~şaplawuz~
おしゃべり chatterbox
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.

~şaqıldamaq~
げらげら笑う to guffaw
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.

~şarap~
ワイン wine
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

~şatalaq~
馬鹿 idiot
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.

~şaşmaq~
驚く to be astonished
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~şawĺe~
光線 ray
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~,şay eken,~
そのため therefore
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~şefqat~
同情 compassion
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.

~şegirt~
見習い apprentice
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.

~şeker~
糖 sugar
Oña şap da bir, şeker de.

~şenbe~ ~çamba~
日 day
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.

~şerbet~
シャーベット [شربت] sharbat
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.

~şeref~
名誉 honour (прикметник)
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.

~şey~
物 thing
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Emir qulu er şeyge azır.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.

~şeytan~
悪魔 devil
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Aceĺe işke şeytan qarışır.
Şeytanğa çarıq kiydirir.
Şeytandan: -- "Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~şikar~
Bayğa bayram etmek ne şikar.

~şikayet~ ~şikaet~
苦情 complaint
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.

~şişmek~
膨らむ to swell
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.

~şıbalamaq~
投げるために to pelt
{to attack someone by repeatedly hurling things at them}
{彼らに何かを繰り返し投げつけて誰かを攻撃する}
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.

~Şıban~
シバン "a grandson of Genghis Khan"
Şıbırdağanıñ Şıbanğa eşitiĺe.

~şıbırdamaq~
囁く to whisper
Şıbırdağanıñ Şıbanğa eşitiĺe.

~şorba~
ショルバ soup
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Ucuz etniñ şorbası tatımàz.

~ştan~
ズボン pants
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

~şu~
それ that
Bala ne körse, şunı yapar.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Şu babanıñ şu evĺadı.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.

~şübesiz~
確かに doubtless
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~şükür~
感謝 gratitude
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Hıyarğa köre, turupqa şükür.

-=Tt=-

~tabaq~
皿 plate
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

~tabiat~
自然 nature
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.

~tal~
柳 willow
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.

~talamaq~
刺す to sting
*talaşmaq*
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.

{~talap~}
~talapkar~
勤勉な diligent
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında
Talapkarğa nur yağar.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.

~talaq~ (@)
脾臓 spleen
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.

~talaq~ (@@)
طَلَاقْ talaq (divorce)
|||||

~talaşmaq~
争う to conflict
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.

~tamaq~
咽頭 pharynx
Yuqu tamaq toydurmàz.
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

{~tammaq~ *tamğa*}
~tamçı~
滴 drop
Tamçı taşnı teşer.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Bal tamçıdan cıyılır.

~tamğa~
印 mark
Yara sawulır -- tamğası qalır.

~tamır~
根 root (of plants)
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.

~tana~
仔牛 calf
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.

~tanımaq~
認識する to recognize
*tanış etmek*
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Halq tanısa -- dünya tanır.
İt uruwını tanımàz.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Yigitni emek tanıtır.
At minse atasını tanımàz.

~tanış etmek~
併せる to introduce
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~tañ~
黎明 dawn
*tañ közü*
Qara qızğa keĺgende tañ atar.

~tañ közü~
夜明け daybreak
|||||

~Tañrı~ ~Tañri~
テングリ Tengri, the Blue Sky
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Canı yanğan tañrısını qarğar.

~tapmaq~
見つけます to find
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Soray-soray İstanbul tapılğan.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Ebini tapqan et aşar.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Aqçanı aqça tapar.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Aqqan suw yolunı tapar.
Ebini tapqan ayğa uçar.
Çareĺi dünyanıñ çaresi tapılır.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Dost tapılır, tuwğan tapılmàz.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.
Öĺümge sebep tapılır.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Mal tapqance aqıl tap.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Yoldan tapsañ, sayıp al.
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmàz.
Dertsiz yigit yar tapmàz.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.

~taqmaq~
掛ける to hang_up
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Sırğa taqqan sırlanır.

~tar~
小さい small
狭い narrow
Ünersizge dünya tar.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.

~tarı~
キビ millet
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~tarla~
耕作可能な arable
ploughland рілля
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.

~tartmaq~
量る to weigh
引っ張る to pull
*tartıluw*
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Ten tartmàsa, can tartar.
Can tartmàsa, qan tartar.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.

~tartıluw~
潮の干満 ebb
|||||

~tartınmaq~
臆病な to be timid
Tartınğan aç qalır.

~tas~ ~taz~ (@)
[طاس] 茶わん cup
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.

~taş~
石 stone
*taşlamaq*
Tiygenge tiyer, tiymègenge taş atar.
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Tamçı taşnı teşer.
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.
Tırışqan taş ufatır.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Bir taşnen diwar qalanmàz.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Ümütsiz taş baş yarar.

~taşlamaq~
捨てます to throw away
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.
Baba ünerini taşlamà.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Başlağan işiñni taşlamà.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
İĺişken etegiñni kes taşla.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~taşmaq~
溢れる to overflow
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.

~tatlı~
甘美 sweet
Tatlı söz baldan tatlı.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Accığa tatlı beriĺmèz.
Er keske öz Watanı tatlı.
Balamnıñ balası baldan tatlı.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~tatmaq~ ~tatımaq~
味わう to taste
*dad*
Ucuz etniñ şorbası tatımàz.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.

~tawşan~
野ウサギ hare
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~tawuq~
鶏 hen
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.

~tay~
仔馬 foal
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Ortaq attan tay artqaç.

~tayamaq~
支える to prop
*tayaq*
*tayanğıç*
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.
Suwğa tayanmà -- saruşqa inanmà.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.

~tayaq~
杖 cane (Jō)
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Tayaqnen bala terbiyeĺenmèz.

~tayanğıç~
支える support
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.

~taz~ (@@)
はげ頭 bald
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.

~taze~
新鮮 fresh
Qara qışta taze hıyar.

~tebessüm~
微笑 smile
|||||

~tecribe~
体得 experience
経験 practics
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.

~tegin~
静か quiet
Alışqan qol tegin turmàz.

~tek~
「だけの」~ only~
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.

~tekne~
ボウル bowl
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.

~teke~
オスのヤギ male goat
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.

{~tekĺif~}
~tekĺif etmek~
紹介する to introduce
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~temeĺ~
基礎 foundation
Adaĺet -- dünyanıñ temeĺidir.
Temeĺsiz ev yıqılır.

{~ter-temiz~}
~temiz~ ~pak~
清らか clean
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Temizĺik baylıqtan artıqtır.
Aq olmàsa da, pak olsun.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.

~ten~
体 human's body
Ten tartmàsa, can tartar.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Sağlam tende qotur.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Tende bitken, tepeşirde keter.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Saf awa -- tenge dewa.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.

{~tenbeĺ~}
~tenbeĺĺik~
怠惰 laziness
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Tenbeĺĺik -- baht duşmanı.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.

~tentek~
ばか fool
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.

~tepeşir~
白亜 chalk
Tende bitken, tepeşirde keter.

~tepmek~
蹴る to kick
Yıqılğanğa bir tepmè.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
At tepmesini at köterir.

~teprenmek~
振る to tremble
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.

~ter~
汗 sweet (-->perspiration)
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

~teraze~
秤 balance (esp. an apparatus for weighing)
尺度 measure
Tiĺ -- aqıl terazesidir.

~terbiye~
文化 culture
Edep ve terbiye aqqında
Balanı yaştan terbiyeĺe.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Tayaqnen bala terbiyeĺenmèz.

~terek~
木 tree
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Ana -- yurtnıñ teregi.
Yigit -- yurtnıñ teregi.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Yañğız terek dağda ösmèz.
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
İç kim dünyağa terek olmàğan.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Terek yaprağınen güzeĺdir.

~teren~
奥深い deep
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.

~teri~
皮膚 skin
未加工の毛皮 raw fur
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Bir teriden ton çıqmàz.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.

{~tertip~}
~tertip etmek~
編集する to edit
Tertip eticiden
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL

~teşmek~
穴を作る to make a hole
Tamçı taşnı teşer.
Bir yamawda qırq teşik.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.

~tevsiye~
勧告 recommendation
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~tez~
早く quickly
Qattı qaynağan, tez suwur.
Qattı yağmur tez toqtar.
Yaman haber tez cayrar.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
Erte sevgen tez bezer.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Aqqa qara tez tiyer.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.
Tez yanğan, tez söner.

~ticaret~
商業 commerce
Em ticaret, em ziyaret.

~tiĺ~
国語 language
言葉 words
舌 tongue
Tiĺ ve söz aqqında
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Tiĺ -- aqıl terazesidir.
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Göñĺüñdeki -- tiĺiñde.
İnsannıñ beĺası tiĺindedir.
Tiĺ -- yürekniñ anahtarı.
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Sığırnıñ sütü tiĺindedir.

{~tiĺemek~}
~tiĺek~
願望 wish
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.

~tiĺki~
狐 fox
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asma.

{~tim-tik~}
~tik~
急な steep
Boş çuwal tik turmàz.

~tiken~ ~tigen~ ~tigenek~ ~tegenek~
茨 thorn
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.

~tikiş~
縫製 a peace of sewing work
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.

~tikmek~
縫う to sew
*tikiş*
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?

~tiĺmek~
切る to cut into pieces
Tiĺingen ötmek birikmèz.

{~tip-tiri~}
~tiri~
生きている living one
*tiriĺmek*
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.

{~tiriĺmek~}
~tiriĺtmek~
復活させる to resurrect (transitive)
*tiri*
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.

~tirnek~
綿密な titivating
こぎれいさ tidiness
気心 orderliness
*tirnekĺi*
|||||

~tirnekĺi~
勤勉 diligent
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.

~tiş~
歯 tooth
歯歯 teeth
*tişĺemek*
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Bahşış atnıñ tişine baqmàzlar.
Tişiñ barda, çaynap qal.

~tişĺemek~
かむこと to bite
Yuwaş it ürümèp tişĺer.
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişĺer.
İşĺegen -- tişĺer.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.

~tiymek~
触る to touch
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Tiygenge tiyer, tiymègenge taş atar.
Balalı qazğa yem tiymèz.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Aqqa qara tez tiyer.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~tiz~
膝 knee
*tiz çökmek*
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.

~tiz çökmek~
ひざまずく to kneel_down
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.

~tınç~
落ち着いた calm
*tınıq*
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.

~tınıq~
粛々と quietly
*tınç*
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.

~tırışmaq~
努力する to make an effort
Tırışqan taş ufatır.

~tırnamaq~
引っ掻く to scratch
*tırnaq*
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.

~tırnaq~
釘 nail
Tırnaq etten ayırılmàz.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.

~tırnawuç~
熊手 rake
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.

~tırşaw~
足枷 hobbles
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.

{~tırtaymaq~}
~tırtayğan~
むっと sullen
Qartayğan da tırtayğan.

~tırtır~
毛虫 青虫 caterpillar
|||||

~tış~
外側 outside
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Tışına baqmà, içine baq.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
İçkiciniñ içindeki tışında.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.

~tıymaq~
落ち着かせる to calm down
*tınıq*
*tınç*
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.

~tobuq~
足首 ankle
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.

~tolmaq~
達成される to be fulfilled
*tolu*
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.

{~top-tolu~}
~tolu~
いっぱい full
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.

~ton~
毛皮表着 fur coat
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Bir teriden ton çıqmàz.
Kiygen tonıñ eskirir, kiydirgeniñ eskirmèz.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
Eski ton cılıtmàz.
Ton kiygen toñmàz.

~toñmaq~
寒く to be cold
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Ton kiygen toñmàz.

~top~
玉 ball
集団 group
*toplamaq*
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Torğay uçsa -- topunen.

~toplamaq~
まとめる to bring together
収穫する to harvest
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.

~topraq~
土地 land
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Kiyev qaynata toprağındandır.

~toq~
満足 satiated
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Toq kişini sıylamaq zor.

{~toqtamaq~}
~toqtatmaq~
止まる to stop (transitive)
Qattı yağmur tez toqtar.
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.

~torba~
袋 bag
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Boş torbağa at keĺmèz.

~torğay~
雀 sparrow
Torğay uçsa -- topunen.
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.

~tot~
錆 rust
İşĺegen demir totlanmàz.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
Altınnı tot basmàz.

~totay~
高貴な女性 noble woman (прикметник)
Esmeri de olsa -- totay qız.

~toy~
結婚式 wedding ceremony
*toyun*
Yaman yigit toy bozar.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Keñeşĺi toy bozulmàz.
Toyğa toqmaq cıyılır.
Toy aşına it toymàz.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.

~toqmaq~ ~tüygüç~
乳棒 pestle
Toyğa toqmaq cıyılır.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Deĺi toqmaq ciyar.

~toqunmaq~
触れる to touch
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.

~toymaq~
満足する to be contented
*toq*
Nazlı nazlanğance nazsız aşap toyar.
Yuqlap qarınıñ toymàz.
Yuqu tamaq toydurmàz.
Toy aşına it toymàz.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Dünyağa toyulmàz.
Aşap toymàğan, yalap toymàz.
Özü toysa da, közü toymàz.
Özü toymàznıñ közü toymàz.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.
Güzeĺĺikke toyulmàz.
Özü toyar, közü toymàz.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.
Bedawa aş toydurmàz.
Yıqılğan, küreşke toymàz.

~toyun~ ~dügün~
宴 party
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.

~toz~
粉塵 dust
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.

~tozmaq~
磨り減らす to abrade
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.

~tögerek~
円 circle (прикметник)
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.

~töĺ~
肥沃な fertile (прикметник)
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.

~tör~
名誉ある場所 an honourable place
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Körmèmiş çırağın törge iĺer.
Yañı eĺek törge asılır.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~töşek~
寝具 bed covering
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.

~töşemek~
覆う to cover
*töşek*
|||||

~tul~
やもめ widow
男やもめ widower
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Tulluq da bekarlıqtır.

~turmaq~
立つ to stand (intransitive)
目覚める to wake_up
*tursatmaq* *turğuzmaq*
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Alışqan qol tegin turmàz.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Erte turğannıñ işi yöner.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.
Balalı evde sır turmàz.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Aqıllı başta saç turmàz.
Boş çuwal tik turmàz.
Özü yıqılğan özü turar.

~tursatmaq~ ~turğuzmaq~
立ち上がる to stand_[...]_up (transitive)
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.

~turup~
ビートルート beet
Hıyarğa köre, turupqa şükür.

~tutmaq~
持つ to hold
捕まえる to catch
*tutam*
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Atalar sözüni tutmàğan qatalar.
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.
Saban tutqan aç qalmàz.
Yalınından tutalmàsañ, quyruğından tutalmàzsıñ.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Ana qarğışı tutmàz.
Yürek tutmàsa, kağıt tutmàz.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Deĺi tutqanını yibermèz.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Yürek tutmàsa kağıt tutmàz.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.
Bal tutqan parmağını yalar.

~tutam~
束 bunch
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.

~tuwar~
牛(ウシ)cattle
İtten it tuwar.

~tuz~
塩 salt
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Tuzlu-tuzsuz -- oğlumnıñ evi.
Dostsuz başım -- tuzsuz aşım.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~tükenmek~
枯渇する to be exhausted
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.

~tükün~ ~tökün~
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.

~tükürçik~
唾液 saliva
*tükürmek*
Tükürseñ tükürçigiñni yalamà.
Tükürgen tükürçigiñni yalamà.

~tükürmek~
唾を吐く to spit
*tükürçik*
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Tükürseñ tükürçigiñni yalamà.
Tükürgen tükürçigiñni yalamà.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Suw içken quyuña tükürmè.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Aşağan çanağıña tükürmè.

~tüp~ ~tüb~ (@)
下面 bottom
Hızmet tübü -- hazine.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~tüp~ (@@)
低木 a bush
|||||

~tür~
種類 sort
Beş parmağıñ beş türĺü.
Beşikteki bala beş türĺenir.

~türpü~
粗いやすり rasp
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.

~tüs~
色 colour
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.

~tüş~
夢 dream (nightdream)
*tüşmek*
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.

~tüşmek~
降る to fall
下がる to go down
付いて行く to follow
*tüşünmek*
*tüş*
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
Alma piş, ağzıma tüş.
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Ot tüşken yerini yaqar.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Başqa tüşkenni közü körer.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.
Ot tüşken yerni yaqar.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Saqınğan közge çöp tüşer.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~tüşünmek~
慮る to consider
Lafnı tüşünip ayt.

~tütemek~
燻ぶる to smoke (intransitive)
*tütün*
|||||

~tütün~
煙草 tobaccoo
煙 smoke
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Tütüni çoq, yalını yoq.

~tüy~
キビ millet
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Aşa tüyni -- dolan üyni.

{~tüm-tüz~}
~tüz~
平 flat
直 right
*tüzenmek*
*tüzetmek*
Oña Şam yolu tüm-tüz.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Aşı tüzniñ, işi tüz.

{~tüzenmek~}
~tüzetmek~
正す to correct
Qambırnı qabir tüzetir.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.


-=Uu=-

~uc~
端 tip
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Fuqareniñ malı başı ucunda.

~ucuz~
安い cheap
Ucuz etniñ şorbası tatımàz.

~uçmaq~
飛ぶ to fly
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Ebini tapqan ayğa uçar.
Torğay uçsa -- topunen.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.

{~ufaq~}
{~ufaltmaq~ ~ufatmaq~}
~ufalmaq~
崩壊する to crumble (intransitive)
Tırışqan taş ufatır.

~ulaq~
子羊 lamb
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.

~ummaq~
願う to hope
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.

~un~
穀粉 flour
Unsuz evden qamur alır.
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~unutmaq~
忘れる to stop thinking about[...]
忘れる to forget
İş bitti -- zamet unutıldı.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Halq yahşılıqnı unutmàz.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Eyiĺikni eĺ unutmàz.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~urba~
服 clothes
*aş-urba*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Eski urba yañısını saqlar.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Aq urba kïr kötermèy.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Boyuña qarap urba piç.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.

~urmaq~
打撃を与える to strike
Yürgen atnıñ başına urmà.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
İt uruwını tanımàz.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~usta~
玄人 expert
先生 artisan
*ustaz*
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Ustadan da usta bar.
Yapqan usta degiĺ, yaptırğan ustadır.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~ustaz~
師匠 teacher
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.

~usul~
技術 technology
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.

~utançaq~
恥ずかしがり屋、内気 shy
Utançaq kişi aç qalır.

{~utanmaq~ *utançaq*}
~utandırmaq~
恥ずべき to shame (transitive)
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.
Bermègenni berip utandır.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.

~uwuz~ ~uz~
初乳 colostrum
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Az olsun -- uz olsun.

~uyanmaq~
目覚める to wake_up
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.

~uydurmaq~
作成する to compose
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.

~uymaq~
降伏します to surrender
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.

~uyutmaq~ ~üyütmek~
発酵させる to leaven, to cause fermentation
*uyutqı*
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.

~uyutqı~
サワー種 leaven, ferment
|||||

~uzamaq~
長くする to lengthen (intransitive)
*uzaq*
*uzun*
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.

~uzaq~
すばらしい距離 distance (прикметник)
*uzun*
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.

~uzun~
長い long (прикметник)
長 length (прикметник)
*uzaq*
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.


-=Üü=-

~üç~
三 three
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.

~üfürmek~
吹く to blow
Halq üfürse -- boran olur.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.

~ümüt~
希望 hope
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Ümütsiz taş baş yarar.

~üner~
職業 craft
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Baba üneri balağa miras.
Baba ünerini taşlamà.
Yigitke qırq üner de azdır.
Ünerĺi qolda bereket bar.
Ünersizge dünya tar.
Ünerniñ artığı yoq.
Ünerĺiniñ qolu altın.
Üner erniñ qanatı.
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Maqtanmà qaz -- üneriñ az.

~üriyet~ ~üriet~
自由 freedom
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.

~ürmek~ ~ürümek~
吠える to yap
Yuwaş it ürümèp tişĺer.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Qorqaq it ürip yeñer.

~ürmet~
尊敬 respect
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Hızmetine köre ürmeti.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.
Ürmet etseñ -- ürmet körersiñ.
Kişige ürmet etseñ, ürmet körersiñ.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.

~üst~
上面 top
表面 surface
*üstün*
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Qotur üstüne -- çıban.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.

~üstün~
優れた excellent
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Aqıl aqıldan üstün.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.

~üşümek~
寒さを感じる to feel cold
凍る to freeze (intransitive)
Yamannıñ yazda qulağı üşür.

~üymek~
積み上げる to heap
Üyge üyseñ de yetmèz.

~üzmek~
摘む to pick
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Çiçek waqtında üzüĺir.
Yip ince yerinden üzüĺir.
Alma körgeniñnen üzip almà.


-=Vv=-

~ve~
そして and
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL
Tiĺ ve söz aqqında
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında
Halq ve birĺik aqqında
Watan ve watanperverĺik aqqında
Ana, baba ve balalar aqqında
Oğlan ve qız aqqında
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Doğru ve yalan aqqında
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Ayat ve öĺüm aqqında
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Edep ve terbiye aqqında
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında
Namus ve borc aqqında
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.

~Veĺi~
{a male given name}
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.


-=Ww=-

~waqıt~
時間 period
Er bir işni öz waqtında yap.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Waqtıñ ketti -- bahtıñ ketti.
Çiçek waqtında üzüĺir.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.

~Watan~
祖国 motherland
Watan ve watanperverĺik aqqında
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Watan -- ekincı anañ.
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Er keske öz Watanı tatlı.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.

{~watanperver~}
~watanperverĺik~
愛国主義 patriotism
Watan ve watanperverĺik aqqında


-=Yy=-

~ya~
或るいは either
或るいは or
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~yaban~
エイリアン alien
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.

~yağ~ ~may~
脂肪 fat
バター butter
油 oil
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.
Bir qapsañ da, may qap.
Maysız qaşıq ağız yırta.
Şeytandan: -- "Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~yağmaq~ ~cawmaq~
沈降る to precipitate
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Qalğan işke qar yağar.
Talapkarğa nur yağar.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.
Yağma loqmanı qapmà.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Yağmàsa da, güdürdey.

~yağmur~ ~cawun~
雨 rain
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Qattı yağmur tez toqtar.
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.

~yahşı~
良い good (прикметник)
*yahşı haber*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Yahşı sözge can qurban.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Yahşı niyet -- yarı mal.
Yahşı niyet -- yarı devĺet.
Halq yahşılıqnı unutmàz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Yañğızlıqta yar yahşı.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Yahşılıq yamanlıqtan quvetĺidir.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Yamandan yahşılıq bekĺemè.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.
Yahşınıñ aslını soramà.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Yahşığa can qurban.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yahşığa quçağıñnı ker.
Yahşığa yaman yuqmàz.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~yahşı haber~
嬉しいお知らせ glad tidings
Yahşı haber yatıp qalmàz.

~yal~
休み respite
Tütüni çoq, yalını yoq.

~yalamaq~
舐める to lick
Tükürseñ tükürçigiñni yalamà.
Tükürgen tükürçigiñni yalamà.
Aşap toymàğan, yalap toymàz.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.
Bal tutqan parmağını yalar.

~yalan~
嘘 lie
Doğru ve yalan aqqında
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Yalannıñ yolu qısqadır.
Yalancı -- cemaat duşmanıdır.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Yalan aytsañ, yerinen ayt.
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?
Yalancı közünden biĺinir.
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaşlardır.
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Yigit olğan yalan aytmàz.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaştır.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~yalı~ ~yağa~
岸 coast
岸 bank (of river etc.)
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.

~yalın~
裸 bare
Yalınından tutalmàsañ, quyruğından tutalmàzsıñ.

~yalıñız~ ~yalğız~
ばかり only
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~yalqın~ (@)
火炎 flame
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.

~yalqın~ (@@)
アラバの両側にペグ(垂直バー)pegs on both sides of the wagon (vertical bar)
木片 woodchips
|||||

~yıltıramaq~ ~yaltıramaq~
輝き to glitter
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.

{~yamamaq~ ~yamatmaq~}
~yamaw~
パッチ patch
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Bir yamawda qırq teşik.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.

~yaman~
悪い bad
悪の evil (прикметник)
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Yaman haber tez cayrar.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Yaman yigit toy bozar.
Özü yaman, tuwğanını yamanlar.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Yahşılıq yamanlıqtan quvetĺidir.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Adamnıñ yamanı tuwğanını yamanlar.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Yamandan yahşılıq bekĺemè.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.
Yamanğa künüñ qalmàsın.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.
Yamannıñ -- nesĺini.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Etegi yamannı it qapar.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Yamandan da yamanı bar.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yamannıñ yazda qulağı üşür.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Yaman közden saqın.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Yahşığa yaman yuqmàz.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Ahmaq dost yattan yaman.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.

~yamyam~
人食いお化け people-eater
{людожер}
|||||

~yan~
側面 side
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.

~yanıq~
焼けた burnt
焼けた empyreumatic
悲しみ sorrow
*yanıqlamaq*
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.

~yanıqlamaq~
悲しむ to sorrow
|||||

~yanmaq~
燃える to burn (intransitive)
*yanıq*
*yantaymaq*
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Dünya yansa, qasırı -- yoq.
Oñmàycaqnıñ otu yanmàz.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Sevindirgen -- sevinir, yaqqan -- yanar.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
İftiradan insan yanğan.
Canı yanğan tañrısını qarğar.
İtimal derya yanar.
Hırsıznıñ qalpağı yanar.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.
Tez yanğan, tez söner.

~yantaymaq~
横に傾く to heel (intransitive)
隣接する to be adjacent
*yantaytmaq*
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.

~yantaytmaq~
傾斜する to incline (transitive)
|||||

~yañı~
新しい new
Eski urba yañısını saqlar.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Eskisi olmày, yañısı olmàz.
Yañı eĺek törge asılır.

~yañılmaq~
見損う to make mistakes
*yañlış*
Çoq laf etken çoq yañılır.
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.

~yañlış~
間違った odd (прикметник)
Halq aytmàz, halq aytsa -- yañlış aytmàz.

{~yañğız~ ~yalıñız~}
~yañğızlıq~ ~yalıñızlıq~
孤独 loneliness
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Yañğız terek dağda ösmèz.
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.
Yañğız yolğa çıqmà.
Ay yañğıznıñ yoldaşı.
Yañğızlıqta yar yahşı.
Yañğıznıñ işi bitmèz.
Yañğızlıq -- ottan köĺmek.

~yañlışmaq~
虚偽の陳述をする to make false statements
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.

~yapalaq~
薄片 flake
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.

~yapı~
建築物 building
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.

~yapışmaq~
貼る to stick (intransitive)
{adhere or cling to a substance or surface.}
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.

~yapmaq~
する to make
Yapqan usta degiĺ, yaptırğan ustadır.
Er bir işni öz waqtında yap.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Bala ne körse, şunı yapar.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
İt itĺigini yapar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Eyiĺik yapsañ, soñunace yap.
Köpür yapqan özü keçer.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Mollanıñ aytqanını yap, yapqanını yapmà.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~yapraq~
葉 leaf
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Terek yaprağınen güzeĺdir.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.

~yaq~
側 side
*qayaq* *qayaq?*
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.

~yaqa~
襟 collar
Eki yaqası bir keĺmèy.

~yaqın~
近く near (прикметник)
親戚 relative (person)
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Öz köĺmegiñ özüñe yaqın.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.

~yaqmaq~
着火する to ignite (transitive)
塗り付ける to smear
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Sevindirgen -- sevinir, yaqqan -- yanar.
Ot tüşken yerini yaqar.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Ot tüşken yerni yaqar.
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~yar~ (@) ~car~ (@)
深淵 ravine
急斜面 steep slope
Deveniñ hawfı cardan.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.
Nefis cardan attırır.

~yar~ (@@) ~car~ (@@) ~yare~
最愛 beloved
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Sevmègen yar -- yar degiĺ.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Yarı barnı yar etmè.
Yarsız ayat -- suwuq küz.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Yañğızlıqta yar yahşı.
Dertsiz yigit yar tapmàz.

~yara~
傷害 injury
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.
Yara sawulır -- tamğası qalır.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.
Yigit yarasına yigit qatlanır.

~yaramaq~
便利になる to be convenient
*yaraşmaq*
*yaraştırmaq*
Zornen namaz Allağa yaramàz.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Ümütsiz taş baş yarar.
Canı barnıñ ümüti bar.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.

~yaraşmaq~
適する to suit
*yaraştırmaq*
Altıağızlıq amamda yaraşır.
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.
At minmek yigitke yaraşır.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.

~yaraştırmaq~
飾る to decorate
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.

{~yaramaq~}
~yaratıcılıq~
創造性 creativity
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~yardım~
助 help
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Doğruğa aq yardımcı.

~yarı~
半 half
Aqıl -- yarı baylıq.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.
Yahşı niyet -- yarı mal.
Yahşı niyet -- yarı devĺet.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.

~yarım~
半 half of
Yarım alma -- göñüĺ alma.

~yarın~
明日 tomorrow
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Yarınki işke bugünden dawran.
Erinçekniñ yarını bitmèz.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.

{~yap-yarıq~}
~yarıq~
光 light
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~yarmaq~
割る to chop
*yarı*
*yarım*
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?

~yasamaq~
作成する to create
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~yastıq~
枕 pillow
Sağlam baş yastıq istemèz.
Yastıqnı körgende közü yumula.

~yaşamaq~
存在し to live
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Ögrenmek içün yaşa, yaşamaq içün ögren.
Halqnen yaşa, halqnen öĺ.
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Çoq yaşağan çoq körer.
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Aşamaqçün yaşamà, yaşamaqçün aşa.

~yaşarmaq~
より若くなる to get younger
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

{~yaşınmaq~}
~yaşırmaq~
隠します to hide
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmaz.

{~yap-yaş~}
~yaş~
若々しい youthful (прикметник)
年齢 age
*yaşlıq*
*yaşamaq*
*yaşarmaq*
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Balanı yaştan terbiyeĺe.
Sevgi yaşqa baqmày.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Yaş aqıl -- baş aqıl.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Yaş olsa da, baş olsun.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Altmış yaştan soramà, altı yaştan sora.
Yaş öser, qart öĺer.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~yaşlıq~
若々しさ youthfulness
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Yaşlıq -- ömürniñ çiçegi.
Yaşlığıñnıñ qadrini biĺ.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Qartlıq -- yaşlıqnıñ dewamıdır.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığıñda oynap-küĺ.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.

~yat~
外側 outside (прикметник)
{not belonging to or coming from within a particular group.}
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Eki tuwğan yat olmàz.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Ahmaq dost yattan yaman.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.

~yataq~
巣窟 lair
ベッド bed
床 bed
川底 河床 riverbed
地層 bed, seam
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.

~yatmaq~
横たわる to lie (down)
*yataq*
*yastıq*
Yahşı haber yatıp qalmàz.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.
Hasta baqqanıñ -- hasta yatqanıñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.

~yaw~ ~caw~
敵 enemy
Açköz bay cawdan beterdir.

~yawlıq~ ~yawluq~
一枚の布 kerchief
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.

~yaymaq~ ~caymaq~
広げる to spread
*cayramaq*
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.

~yaz~
夏 summer
Yaznıñ künü qış besĺer.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Yamannıñ yazda qulağı üşür.

~yazıq~
「後悔する価値がある」 "regretworthy"
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.

~yazmaq~
書き込む to write
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.

~yedi~
七 seven
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~yeĺ~
風 wind
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.

~yengiĺ~
易い easy
軽量 lightweight
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.

~yeñmek~
勝ち誇る to fight_down
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Qabalıqnı nezaket yeñer.
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.
Qorqaq it ürip yeñer.

~yem~
餌 animal food
*yemĺemek*
Balalı qazğa yem tiymèz.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.

~yemĺemek~
食べ過ぎる to overeat (intransitive)
餌をやる feed (transitive)
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~yemek~
食べる to eat
食 meal
*emçek*
*yem*
At çalışır, eşek yer.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Sürüden ayırılğannı börü yer.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Ortaq malnı it yemèz.

~yemiş~
果物 fruit
果物 fruits
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Yemişniñ eyisini qurt aşar.

~yemin~
誓い oath
Doğru söz yemin istemèz.

~yer~
場所 place
地べた ground
地球 the Earth
地 earth
*qayer* *qayer?*
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Er söz yerince aytılır.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Söz yerince aytılsa, sözdir.
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Yerni aldatqan -- özüni aldatır.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Ana barğan yerge bala da barır.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Eĺmaz yerde qalmàz.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Eyiĺik yerde qalmàz.
Ot tüşken yerini yaqar.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Yalan aytsañ, yerinen ayt.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Altın yerde qalmàz.
Qara yerniñ qarını keñ.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Yip ince yerinden üzüĺir.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Aşağan yerine it de qaytar.
Çağırılmağan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.
Ot tüşken yerni yaqar.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Yerniñ de qulağı bar.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~yeşermek~
緑になる to green (intransitive)
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Sarannıñ bağı yeşermèz.

~yeşiĺ~
緑 green (прикметник)
*yeşermek*
|||||

~yetekçi~
案内 guide (person)
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.

~yetkizmek~
みんなで共有する to share for everyone
Er ketirsin, qadın yetkizsin.

~yetmek~
到達すること to reach
*yetkizmek*
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Küçüñ yetmèse, küçenmè.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Sabır etken -- muradına yetken.
Üyge üyseñ de yetmèz.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.
Qazanğanı bezengenine yetmèy.

~yetmiş~
匕十 seventy
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~yibermek~ ~cibermek~
送信する to send
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Deĺi tutqanını yibermèz.

~yigirmi~
二十 twenty
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.

~yigit~ ~cigit~
士 gentleman
*yigitĺik* *cigitĺik*
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Yigitniñ sözü birdir.
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.
Yigitke qırq üner de azdır.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.
Yaman yigit toy bozar.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Yigit -- yurtnıñ teregi.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
Yigit olsañ meydanğa çıq.
Yigit adınen añılır.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.
Yigit işinen añılır.
Yigit olğan yalan aytmàz.
At minmek yigitke yaraşır.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Yigit yarasına yigit qatlanır.
Yigit qayğısız olmàz.
Yigitni emek tanıtır.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.
Yigit köĺgesine yigit saqlanır.
Dertsiz yigit yar tapmàz.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~yigitĺik~ ~cigitĺik~
勇気 braveness
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında

~yip~
索 cord
糸 thread
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Yip ince yerinden üzüĺir.

~yıl~
年 year
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.

~yılan~
蛇 serpent
*yılışmaq*
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Yılannıñ quyruğına basmà.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.

~yıldız~
星 star
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.

~yılışmaq~
這う to creep
*yılan*
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.

~yımırta~
卵 egg
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.

~yımşaq~
柔らかい soft (прикметник)
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.

~yıqmaq~
叩き割る to ruin
*yıqılmaq*
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Birĺeşken biñni yıqar.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Raqı arslannı da yıqar.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.

~yıqılmaq~
落ちる to fall_down
崩壊する to collapse
Yıqılğanğa bir tepmè.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
Bala yıqıla-yıqıla öser.
Özü yıqılğan ağlamàz.
Öz yıqılğan ağlamàz.
Ev içeriden yıqılır.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Özü yıqılğan özü turar.
Temeĺsiz ev yıqılır.
Yıqılğan, küreşke toymàz.

~yır~
歌 song
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.

~yırtmaq~
破る to tear into pieces
*yırtıq*
*yırtıcı*
Maysız qaşıq ağız yırta.

~yırtıcı~
天敵 predator
|||||

~yırtıq~
引き裂かれた torn
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.

~yol~
道 the Way
路線 path
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söylemege biĺmègen lafnı bozar.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Oña Şam yolu tüm-tüz.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.
Aldın ketken yol alır.
Erte çıqqan yol alır.
Aqqan suw yolunı tapar.
Halq yürgen yoldan yür.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Ay -- aşıqnıñ yoldaşı.
Qadınıñ -- ömürĺik yoldaşıñ.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Yañğız yolğa çıqmà.
Ay yañğıznıñ yoldaşı.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Qıyış araba yol bozar.
Yalannıñ yolu qısqadır.
Doğrunıñ yolu keñdir.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Arsızğa hırsız yoldaştır.
Göñüĺden göñüĺge yol bar.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yolu açıq.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Yoldan tapsañ, sayıp al.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Hırsıznen yoldaş olmà.

~yollamaq~
送信する to send
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~yoq~
不在 absence
皆無 nihil
*yòq!*
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Ünerniñ artığı yoq.
İşi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı yoqnıñ işi yoq, işi yoqnıñ aşı yoq.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
İşi yoqqa künde bayram.
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
İsmi bar, cismi yoq.
Dünya yansa, qasırı -- yoq.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
İşi yoq it suwarır.
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Kerek yoqnı bar eter.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Doğrulıqqa öĺüm yoq.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.
Añı yoqnıñ ğamı yoq.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Qaramanlıqnıñ közü yoq.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Dertĺi közge yuqu yoq.
Yüzüniñ astarı yoq.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.
Tütüni çoq, yalını yoq.

~yòq!~
いいえ No!
|||||

{~yormaq~}
~yorulmaq~
疲れる to tire (intransitive)
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.

~yönemek~ ~cönemek~
動きます to move
Erte turğannıñ işi yöner.

~yörmèv~
緒を緩める an untie
Yürgen ayaqqa yörmèv iĺişir.

~yulq~
抜く to yank
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.

~yummaq~
閉じる to close (to close one's eyes; to close one's mouth)
Yastıqnı körgende közü yumula.
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~yumruq~
拳 fist
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.

~yuqlamaq~
寝る to sleep
*yuqu*
Yuqlap qarınıñ toymàz.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.

~yuqmaq~
感染する to infect (transitive)
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Yahşığa yaman yuqmàz.
Böten beĺa yuqmàz.
Qotur qoldan yuqar.

~yuqu~
睡眠 sleep
*yuqlamaq*
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
Yuqu tamaq toydurmàz.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Dertĺi közge yuqu yoq.

~yurt~
家 home
ゲル(家屋)yurt
*ev-yurt*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Yurtu baynıñ özü bay.
Ana -- yurtnıñ teregi.
Yigit -- yurtnıñ teregi.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.

~yutmaq~
飲み込む to swallow
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.

~yuwa~
巣 nest
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Quş yuwada körgenini küter.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.

~yuwarlanmaq~
転がる to roll_over (intransitive)
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.

~yuwaş~
落ち着いた calm (прикметник)
Yuwaş it ürümèp tişĺer.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.

~yuwmaq~
洗う to wash
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~yügen~
手綱 reins
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.

~yük~
貨物 cargo
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.

~yüke~
菩提樹 linden
|||||

~yüksek~
高 high (прикметник)
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.

~yürek~
心 heart
心臓(しんぞう)heart
Tiĺ -- yürekniñ anahtarı.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Yürek tutmàsa, kağıt tutmàz.
Bala -- bağır, er -- yürek.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Yürek tutmàsa kağıt tutmàz.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.

~yürmek~ ~cürmek~ ~yürümek~
行く to go
歩く to walk
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Yürgen atnıñ başına urmà.
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söylemege biĺmègen lafnı bozar.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
Yürgen ayaqqa yörmèv iĺişir.
Halq yürgen yoldan yür.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.

~yüz~ (@)
表面 face
*yüzsüz*
*yüzĺemek*
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Göñĺü qaranıñ yüzü qara.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Qolu açıqnıñ yüzü açıq.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.
Yüzüniñ astarı yoq.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~yüz~ (@@)
百 hundred
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.
Paranıñ yüzü sıcaqtır.

~yüzĺemek~
非難する to accuse
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.

~yüzsüz~ (@)
汚い豚 dishonourable
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.

~yüzük~
指輪 ring (jewellery)
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.

~yüzüm~
葡萄 grape
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.


-=Zz=-

~zamet~
心配 worries
İş bitti -- zamet unutıldı.
Zametsiz raatlıq olmàz.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.

~zar~ (@)
膜 إِزَارْ skin, membrane
|||||

~zar~ (@@)
嘆嘆 groaning
里心 nostalgia
喜び delight
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.

~zar~ (@@@)
「私は疑問に思っている」~ "I am wondering and have doubts"~
|||||

~zarar~
損傷 damage
Keskin sirke qapına zarar.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Zarardan qorqqan kar etmèz.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.

~zarfında~
中 during
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~zaman~
周期 time
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
Saqla samannı -- keĺir zamanı.

~zeer~
毒 poison
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.

~zenaat~
手技 craft
Zenaat -- altın biĺezĺiktir.
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Zenaat -- insannıñ baylığı.
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.

{~zengin~}
~zenginĺik~
富 wealth
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.

~zevq~
楽しさ pleasure
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.

~zindan~
刑務所 jail
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.

~zinet~
飾 decoration
Emek -- ömürniñ zinetidir.
Çiçek -- ömür zinetidir.

~ziyaret~
訪問 visit
Em ticaret, em ziyaret.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.

~zıt~
に対して against
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.

~zor~
難い hard to do
Zor oyunnı bozar.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Zornen namaz Allağa yaramàz.
Zornen açqan güĺ qoqmàz.
Zorluq -- horluq degiĺdir.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Almaq qolay, bermek zordır.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Toq kişini sıylamaq zor.

~Zöre~
金星 Aphrodite
Er kimniñ öz Zöresi bar.

~zurna~
ズルナ oboe
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.


_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_+_
Last edited by repl2 on 2017-07-24, 11:50, edited 159 times in total.

User avatar
repl2
Posts:84
Joined:2017-04-30, 23:08
Gender:male

appendix: Qırımtatarca luğat

Postby repl2 » 2017-07-09, 12:08

============
As Crimean Tatar word if it's not a bare stem is a sort of phrase I could make
a brief vocabulary of postfixes as it was made for Japanese:
https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_particles

〜a/e (y) present action
〜almàmaq (yalmàmaq)
___(to have no possibility to do something = stem + a/e (y) + olmàmaq)
〜amàmaq (yamàmaq) failed attempt (= 〜a/e (y) + 〜mà/mè + 〜maq/mek)
〜araq/erek (yraq/yrek) ("doing")
〜ayım/eyim (yim/yım) ("let me")
〜ayıq/eyik (yik/yıq) ("let us")
~~biz~ we
~~bizim our ours
〜ca/ce/ça/çe ("in the way of")
〜ca/ce/ça/çe ("more")
〜caq/cek/çaq/çek (something not so intensive)
〜caq/cek/çaq/çek preparation (〜a/e (y) + 〜caq/cek/çaq/çek)
〜ce limit ("till")
〜ci/cı/çi/çı profession ("-er" "maker")
〜çi/çı (additional to command)
〜çik/çıq ("little")
〜çün ("for the love of" =içün)
〜da/de/ta/te (nda/nde) place ("at" "in")
〜damaq/demek (to make a sound)
〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) source ("from" "through")
〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) inverted actor ("by")
___{combining with 〜l (iĺ/ıl/ul/üĺ) or 〜n (in/ın/un/ün) verbs}
〜daş/deş ("joined by")
〜day/dayın equal to
〜di/dim/diñ/diñiz/dik/
__dı/dım/diñ/diñiz/dıq/
__ti/tim/tiñ/tiñiz/tik/
__tı/tım/tıñ/tıñız/tıq/
__{he,she,it,they/I/you/you(pl)/we...}
__(_e+[〜])
___separated null-action
〜dir/dır/dur/dür/t/tir/tır/tur/tür delegated action
〜dir/dır/tir/tır ("it is")
++i/ı/u/ü (si/sı/su/sü) relation to third person ("of" "the")
〜ici/ıcı (yici/yıcı) (something or somebody that is doing an action, "doer")
〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) destination ("to")
〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) inverted object
___{combining with 〜l (iĺ/ıl/ul/üĺ) verbs}
〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) delegee
___{combining with 〜dir/dır/dur/dür/t/tir/tır/tur/tür verbs}
〜gen/ğan/ken/qan (_e+[〜]) ("from forever till now")
___〜miş/mış (_e+[〜])
___{〜gin/ğın/ğun/gün/kin/qın/qun}
〜gey/ğay/key/qay wish ("хай")
〜k/q (ik/ıq/uq/ük) a thing of an action 〜ti/tı {the latter means also 'sound'}
〜kar (kir) ("fanatic of")
〜ki ("something that")
〜l (iĺ/ıl/ul/üĺ) passive
〜la/ĺe activation
〜lar/ĺer plural
〜ĺe (yĺe) company ("with" =iĺe) {〜i/ı/u/ü (si/sı/su/sü) +yĺe}
〜lı/ĺi/lu/ĺü ("with", "having something")
〜lıq/ĺik/luq/ĺük ("in common")
〜m ("being something")
〜m (im/ım/um/üm) ("I am" "I do")
++m (im/ım/um/üm) relation to me
〜ma/me action as a fact
〜maq/mek null-action itself
〜mà/mè negation
~~men~ I
~~menim~ my mine
〜mi/mı ("isn't it?")
〜miz/mız (imiz/ımız/umız/ümiz) ("we are" "we do")
++miz/mız (imiz/ımız/umız/ümiz) relation to us
〜niñ/nıñ possesion
〜nen instrument ("with", "in the company of") 〜niñ/nıñ {〜niñ/nıñ,....[ĺe]....}
___*〜niñ/nıñ*
〜n (in/ın/un/ün) ("self")
〜nci/ncı (inci/ıncı/uncı/ünci) # ("№", 〜号)
〜ni/nı object
++ñ (iñ/ıñ/uñ/üñ) relation to you {singular}
〜ñiz/ñız (iñiz/ıñız/uñız/üñiz) command
++ñiz/ñız (iñiz/ıñız/uñız/üñiz) relation to you {plural}
〜p (ip/ıp/yıp/yip) ("having done") {〜mà/mè +yıp/yip}
〜r (ar/er/ir/ır/z) ("from now till forever")
___ {〜mà/mè +z
___except 〜mà/mè +〜m (im/ım/um/üm) or +〜miz/mız (imiz/ımız/umız/ümiz)}
〜sa/sam/sañ/sañız/saq
__se/sem/señ/señiz/sek
__{he,she,it,they/I/you/you(pl)/we...}
___conditional null-action ("if" "when")
~~sen~ you(thou)
~~seniñ~ your yours (thy thine)
〜sin/sın/sun/sün ("let it")
〜siñ/sıñ ("you are", "you do")
〜siñiz/sıñız (siz/sız) ("you(pl) are" "you(pl) do")
〜siremek/sıramaq ("inside feeling of")
~~siz~ you(pl)
~~siziñ~ your yours
〜siz/sız/suz/süz ("without", "not having something")
〜ş (iş/ış/uş/üş) possibility of an action
〜ş (iş/ış/uş/üş) ("to act together")
〜şar/şer (ar/er) ("by number of")
〜şınas ("-logist")
〜v/w (uw/üv) action as a process ("-ing")
(*)by the way, "realtion" postfixes have an "aggregation functionalty":
___they could relate to a line of words consequently
___("yük maşnası" --> "menim yük maşnam")
(**)bare verb stem is command

============
~sıfır~
零 zero
|||||

~bir~
一 one
|||||

~eki~
二 two
|||||

~üç~
三 three
|||||

~dört~
四 four
|||||

~beş~
五 five
|||||

~altı~
六 six
|||||

~yedi~
七 seven
|||||

~sekiz~
八 eight
|||||

~doquz~
九 nine
|||||

~on~
十 ten
|||||

~on bir~
十一 eleven
|||||

~on eki~
十二 twelve
|||||

~on üç~
十三 thirteen
|||||

~on dört~
十四 fourteen
|||||

~on beş~
十五 fifteen
|||||

~on altı~
十六 sixteen
|||||

~on yedi~
十匕 seventeen
|||||

~on sekiz~
十八 eighteen
|||||

~on doquz~
十九 nineteen
|||||

~yigirmi~
二十 twenty
|||||

~otuz~
三十 thirty
|||||

~qırq~
四十 forty
|||||

~eĺĺi~
五十 fifty
|||||

~altmış~
六十 sixty
|||||

~yetmiş~
匕十 seventy
|||||

~seksen~
八十 eighty
|||||

~doqsan~
九十 ninety
|||||

~yüz~
百 hundred
|||||

~biñ~
千 thousand
|||||


~tam-taqır~
~tem-tegiz~
~tim-tik~
~tos-tomalaq~
~tös-tögerek~
~yap-yarıq~
~yem-yeşiĺ~
~ap-açıq~
~ap-aydın~
~bem-beyaz~
~köm-kök~
~mas-mavı~
~qapa-qarşı~
~qıp-qırmızı~
~qıp-qızıl~
~sep-semiz~
~sim-siya~


menimnen
seniñnen
bizimnen
siziñnen
---
onıñnen onen
olarnen olarnen

menim
bizmiz
sensiñ
sizsiñiz
odır
olardır
kimim
kimmiz
kimsiñ
kimsiñiz
kimdir nedir
kimlerdir neĺerdir
Last edited by repl2 on 2017-07-24, 11:51, edited 1 time in total.

User avatar
repl2
Posts:84
Joined:2017-04-30, 23:08
Gender:male

[Lëtzebuergesch]

Postby repl2 » 2017-07-24, 11:18

used tools:
www.lod.lu
===
-=Aa=-

~abadan~
快適 komfortabel, gemitterlech
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.

~abay~
祖母さん Bom, Boma
{a gentle appeal to an elderly woman}
>abaylamaq<
|||||

~abaylamaq~
気付く mierken, constatéieren
>abay<
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.

~abdal~
厄介な verbruet, onkamoud
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.

~abdıramaq~
戦慄する schudderen
Abdırağan -- at doqturına çapar.

~abınmaq~
つまずく erantrëllen
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.

~accı~
苦い batter
苦い sauer
Doğru söz accı olur.
Accığa tatlı beriĺmèz.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~aceĺe~
慌しい presséiert
Aceĺe işke şeytan qarışır.

~acı~
ハッジ (尊称)حَجِّي Haddscher, Pilger
Kabege barsa da, acı olmàz.

~acımaq~
哀れむ erbaarmen, bedaueren
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.

~aç~
飢えた hongereg
*açlıq*
*açmaq*
*açköz*
İĺim qazanı aç qalmàz.
Saban tutqan aç qalmàz.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Eĺge işanğan aç qalır.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
Qıbırdağan aç qalmàz.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Aç ayuw oynamàz.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Açnıñ közü aşta.
Aç qarın aş saylamàz.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Tartınğan aç qalır.
Utançaq kişi aç qalır.

~açıq~
正直 offen, Offenheet
*açıqmaq*
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yüzü açıq.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.

~açıqmaq~
空腹になる hongereg sinn
*açıq*
Aşnı açıqqanğa ber.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.

~açköz~
食欲をそそる Gourmang
Açköz bay cawdan beterdir.

~açlıq~
飢餓 Hongerrente
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.

~açmaq~
開ける opdinn, opdoen, opmaachen, opspären (transitive)
開く opgoen, bléien (intransitive)
*açıq*
*aç*
*açuw*
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Zornen açqan güĺ qoqmàz.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmàz.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.
Aç közüñni, açarlar közüñni.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.

~açuw~
悪意 Nidderträchtegkeet
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.

~ad~
名 Numm
*adamaq*
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yigit adınen añılır.
Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın.

~adaĺet~
正義 Gerechtegkeet
Adaĺet -- dünyanıñ temeĺidir.

~adam~
人 Mënsch
人間 Mënsch
人 Maansmënsch, Mann
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Adamnı adam etken iştir.
Adam işte sınalır.
Adam iş başında beĺĺi olur.
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Adamnıñ yamanı tuwğanını yamanlar.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.
Adam adamnı bir kere aldatır.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Dağ dağa bulunmàz, adam adama bulunır.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Qusursız adam olmàz.

~adamaq~
約束する zousécheren
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.

~adaşmaq~
迷う verfueren (intransitive)
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Qart qaşqır adaşmàz.

~Adem~
アダム آدَمْ den Adam
{the First Human}
*adam*
|||||

~adım~
歩 Schratt, Schrëtt
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.

~afta~
週 Woch
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.

~afu~
許し Pardon, Pardong
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.

~ağa~
兄 grousse Brudder
兄 grouss, Virgesetzten
*ağa-qardaş*
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?

~ağa-qardaş~
兄弟 Bridder
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaşlardır.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaştır.

~ağaç~
木材 Holz
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

~ağarmaq~
白くなる wäiss ginn
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~ağır~ ~awur~
難い schwéier, haart
重い schwéier, zolidd
*ağırmaq* *awurmaq*
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.

~ağırmaq~ ~awurmaq~
病気になる iwwel, krank, schlecht sinn
*ağır* *awur*
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
İçiñ ağırsa -- boğazıñnı.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.

~ağız~ ~awuz~
口 Mond, Babbel
口 Maul
経口 mëndlech
口頭表現 Expressioun, Ausdrock
*altıağızlıq*
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
Alma piş, ağzıma tüş.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
İt ağzına bir kemik.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Boş qaşıq ağızğa barmàz.
Maysız qaşıq ağız yırta.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.

~ağlamaq~ ~cılamaq~
泣くbrëllen, blären, kräischen (intransitive)
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Özü yıqılğan ağlamàz.
Öz yıqılğan ağlamàz.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Öksüzni ağlatmà.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Ağlamaqnen borc ödeĺmèz.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.
Aşq söyĺetir, dert ağlatır.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.

~ahır~
ファイナル Finall
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.

~ahmaq~
愚か者 eefälleg
Köy ahmaqsız olmàz.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Ahmaq dost yattan yaman.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.

~al~ (@)
真紅 feierrout, bluttrout
|||||

~al~ (@@)
現在 ablécklech
健康 Wuel
情勢 Situatioun, Lag
身分 Statut, Statutt
Eĺĺi -- alıñ beĺĺi.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.

~alçaq~
低い niddereg, niddreg
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.

~ald~
正面 viraus, virausser
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.

{~aldanmaq~}
~aldatmaq~ ~aldamaq~
欺くbedréien, hannergoen (transitive)
Yerni aldatqan -- özüni aldatır.
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Aldatam degen aldanır.
Adam adamnı bir kere aldatır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Paalı alğan aldanmàz.

~aldın~
先に {virfueren, virgoen}
Aldın ketken yol alır.
Aldın çapqan at ozar.

~alın~ ~mañlay~
前額 Stir
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.

~alışmaq~
~するのに慣れている gewinnen, winnen (transitive)
Almağa isteseñ, bermege alış.
Alışqan -- quturğandan beterdir.
Alışqan qol tegin turmàz.

~Alla~
アッラーフ اللّٰه‏ْ Allah
Zornen namaz Allağa yaramàz.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~alma~
林檎 Apel
Alma piş, ağzıma tüş.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Yarım alma -- göñüĺ almà.
Alma körgeniñnen üzip almà.

~almaq~
取る huelen (transitive)
*alışmaq*
Yarım alma -- göñüĺ almà.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Erinçekni er almàz.
Aldın ketken yol alır.
Erte çıqqan yol alır.
Unsuz evden qamur alır.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Eĺmaznı kim almàz?
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Qadı özüne kem almàz.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Alğan qol bermege de biĺir.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Ev almà, qomşu al.
Alğan biĺmèz, bergen biĺir.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Almaq qolay, bermek zordır.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Yoldan tapsañ, sayıp al.
Almağa isteseñ, bermege alış.
Alacaqnen berecek ödeĺmèz.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.
Paalı alğan aldanmàz.
Alma körgeniñnen üzip almà.
Qalpaq al deseñ, baş alır.

~altı~
六 Sechs, sechs
*altıağızlıq*
Altmış yaştan soramà, altı yaştan sora.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

~altıağızlıq~
Altıağızlıq amamda yaraşır.

~altın~
金 gëllen, golden, häerzensgutt, Gold (прикметник)
Atalar sözünde altın bar.
Zenaat -- altın biĺezĺiktir.
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
Ünerĺiniñ qolu altın.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Altınnı tot basmàz.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Altın yerde qalmàz.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.

~altmış~
六十 sechzeg, Sechzeger
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Qırqta bulmàsañ, altmışta bulamàzsıñ.
Altmış yaştan soramà, altı yaştan sora.

~aĺ~
解決 Léisung, Opléisung, Solutioun
|||||

~aĺev~
炎 Flam
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~aĺeket~ ~eĺaket~
騒ぎ Fisematenten
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.

~Aĺi~
アリー عَلِي den Ali
{masculine given name}
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.

~aĺicenap~
寛大な nobel, generéis
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~Aĺim~
アリム عَلِيمْ den Alim
{masculine given name, short form of Abdul Alim, "Servant of the All-Knowing"}
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~aĺim~
科学者 Wëssenschaftler
校人 geléiert
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.

~amam~
アマム tierkescht Bad
Altıağızlıq amamda yaraşır.

~aman!~ (@)
{mild expression of surprise, disappointment, joy etc}
*aman-aman*
|||||

~aman~ (@@)
安全性 أَمَانْ Gebuergenheet, Sécherheet
(<-- أَمُنَ zouverlässeg, sécher, seriö, seriös sinn)
*amanlıq*
*amansız*
|||||

~amanlıq~ (@@)
繁栄 Prosperitéit, Wuelstand
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.

~aman-aman~ (@@@)
ほぼ nobäi (quasi)
|||||

~amansız~ (@@)
無慈悲な onbaarmhäerzeg
|||||

~ameĺiy~
実用的 praktesch (net teoretesch), zweckméisseg
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~amma~
だけど awer
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~ana~ ~anay~
母 Mamm
母 Heemecht
*ana-baba*
*qaynana*
*ögey ana*
Ana, baba ve balalar aqqında
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Watan -- ekincı anañ.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.
Ana -- yurtnıñ teregi.
Ana qarğışı tutmàz.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Balası içün ana ateşke kirer.
Ana barğan yerge bala da barır.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Ananıñ canı balada.
Anasına köre balası.
Balanıñ ayıbı ana-babasında.
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Anasız bala -- bahtsız bala.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.

~ana-baba~
母父 Elteren
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.
Ana-babaña söz qaytarmà.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Ana-babasını horlağan özü horlanır.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.

~anahtar~
鍵 Schlëssel
Tiĺ -- yürekniñ anahtarı.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Kitap -- biĺgi anahtarı.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asmà.

~anbar~
納屋 Scheier
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.

~anda~
そこ do
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.

~añ~
意識 Bewosstsinn, Besënnung
*añlamaq*
*añmaq*
Añı yoqnıñ ğamı yoq.

~añlamaq~
実現する agesinn
Köteknen añlatmà, lafnen añlat.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Añlatsañ, bala da añlar.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.

~añmaq~
言うまで erwänen, nennen (transitive)
*añqaw*
*añ*
Yigit adınen añılır.
Yigit işinen añılır.

~añqaw~
愚か blöd
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.

~apay~ ~apaqay~
妻 Fra, Madamm
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.

~Apreĺ~
四月 Abrëll
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.

{~ap-aq~ ~appaq~}
~aq~ (@)
白 wäiss
*aqquş*
*ağarmaq*
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Aqqa qara tez tiyer.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Aq olmàsa da, pak olsun.
Aq urba kïr kötermèy.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.

~aq~ (@@)
真 wouer
御 Wourecht
株 Deel
*aqiqat*
*aqiqiy*
Tiĺ ve söz aqqında
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Emek aqqında
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında
Halq ve birĺik aqqında
Watan ve watanperverĺik aqqında
Ana, baba ve balalar aqqında
Oğlan ve qız aqqında
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Doğru ve yalan aqqında
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Ayat ve öĺüm aqqında
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Edep ve terbiye aqqında
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Baylar aqqında
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında
Namus ve borc aqqında
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Musafirĺik aqqında
İçkiciĺik aqqında
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında
Sözü aqnıñ işi aq.
Halq işi -- aq iş.
Aq dost qara kün içün.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Doğruğa aq yardımcı.
Aq sevgenni halq sever.
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.
Kimseniñ aqqı kimsede qalmàz.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.

~aqay~
夫 Mann
男 Mann
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Saruş aqay -- can azabı.

~aqça~
お金 Geld
Aqçanı aqça tapar.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.

~aqiqat~
真実 Realitéit, Wierklechkeet
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Aqiqat öĺmèz.

~aqiqiy~
実 reell, richteg
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.

~aqıl~
知恵 عَقْلْ Weisheet
*aqıllı*
*aqılsız*
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Aqıl aqıldan üstün.
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.
Mal tapqance aqıl tap.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.
Boyuñ olmàsın, aqlıñ olsun.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
İçseñ iç, aqlıñnı içmè.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Başı başqanıñ aqlı başqa.

~aqıllı~
穎悟 intelligent, gescheit
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Tiĺ -- aqıl terazesidir.
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Atalar sözü -- aqılnıñ közü.
İĺim -- aqıl çoqrağıdır.
Aqıl -- yarı baylıq.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Yaş aqıl -- baş aqıl.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Aqıllı edepni edepsizden ögrenir.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Aqıl bazarda satılmàz.
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Aqıllı başta saç turmàz.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.

~aqılsız~
無知な Ignorant
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.

~aqmaq~
流れる fléissen
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Aqqan suw yolunı tapar.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.

~aqquş~
白鳥 Schwan
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.

~aqraba~
親族 Famill
*soy-aqraba*
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Eyi dost aqrabadan eyidir.

~aqsamaq~
片足をひきずるようにして歩くこと to limp
{跛行}
At körse aqsay, suw körse suwsay.

~aqşam~
夕べ Owend, Owesstonnen
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.

~ar~
恥 Schan, Schimmt
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Ar etken -- kar etmèz.
Arsızğa hırsız yoldaştır.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.

~ara~
間に ënnert
の間に tëschen, tëschent
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında
İş arasında iş biter.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.

~aram~
ハラーム حَرَامْ Haram, verbueden
Aramdan keĺgen -- boranğa.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~aramaq~
検索する sichen, aussichen, duerchsichen
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.

~araba~
アラバ Araba, Kutsch
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Qıyış araba yol bozar.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.

~aran~
納屋 Scheier
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.

~areket~
運動 Motioun
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Arekette -- bereket.
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.

~arış~
ライムギ Kar
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~arpa~
大麦 Geescht
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.

~arqa~
背中 Réck, Bockel
*arqadaş*
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~arqadaş~
友人 Frënd, Kolleeg, Komerod
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.

~arqan~
索条 Seel
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.

~arman~
脱穀 Dreschen (battage)
脱穀所 aire de battage/eira {threshing floor}
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?

~arslan~
獅 Léiw
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Otuzda er -- arslan.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Raqı arslannı da yıqar.

~arşın~
ヤード verge/jarda {yard}
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.

~art~
裏面 hënnescht
*artmaq*
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Öĺgenniñ artından öĺünmèz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Qaçqannıñ artından quwmàzlar.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.

~artıq~
過多 Iwwerschoss
過剰 Iwwerschoss
Ünerniñ artığı yoq.
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Can sevgeniñ candan artıq.
Temizĺik baylıqtan artıqtır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.

~artqaç~ ~artığaç~
過多 Iwwerschoss
過剰 Iwwerschoss
Ortaq attan tay artqaç.

{~artmaq~ *art* *artıq* *artqaç* *artığaç*}
~arttıruw~
乗法 Multiplikatioun
*artıq*
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.

~asıl~
原点 Origine
生まれつき gebierteg
Aslına baqmà, nesĺine baq.
Yahşınıñ aslını soramà.
Merametten dert asıl olur.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olma.

~asmaq~
吊る hänken, ophänken, anhänken
Er qoy öz bacağından asılır.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Yañı eĺek törge asılır.

~asramaq~
食べさせる fidderen
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.

~asret~
悲しい schappeg, trauereg
Sevgi asretĺiknen sınalır.

~ast~
下面 Fong
*astar*
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.

~astar~
裏地 Fudder
Yüzüniñ astarı yoq.

~aş~
食品 Liewensmëttel, Liewesmëttel
お食事 Kascht
*aş-urba*
*aşlıq*
*aşamaq*
*aşqazan*
Aşı eĺden, suwu -- göĺden.
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
İşi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı yoqnıñ işi yoq, işi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı barnıñ işi bar.
Aştan qal, işten qalmà.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Aşnı açıqqanğa ber.
Toy aşına it toymàz.
Dostsuz başım -- tuzsuz aşım.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Açnıñ közü aşta.
Aç qarın aş saylamàz.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Azğana aşım -- qayğısız başım.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Aşıñnı bermè, qaşıñnı ber.
Aşnıñ ĺezeti -- qonaqbaynen.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.
Bayram aşı borcğa.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Aşı tüzniñ, işi tüz.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.
Bedawa aş toydurmàz.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Fuqareniñ aşı -- omaç.

~aş-urba~
供給 Bestand
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında

~aşağı~
低い ënner
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.

~aşamaq~
食べる iessen, friessen (intransitive)
Nazlı nazlanğance nazsız aşap toyar.
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Qıbırdağan qır aşar.
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
Ebini tapqan et aşar.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Yemişniñ eyisini qurt aşar.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Aşap toymàğan, yalap toymàz.
Aşağan çanağıña tükürmè.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Borcğa aşağan -- qartanından aşar.
Aşağan yerine it de qaytar.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Aşamaqçün yaşamà, yaşamaqçün aşa.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.
Aşa tüyni -- dolan üyni.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.

~aşıq~ ~aşq~
愛情 romatesch Léift
吟遊詩人 troubadour/trovador {troubadour}
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
Ay -- aşıqnıñ yoldaşı.
Aşq söyĺetir, dert ağlatır.

~aşırmaq~
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.

~aşlıq~
小麦 Weesskär
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~aşqazan~
胃 Mo, Panz
|||||

~at~
馬 Päerd, Biddi
*atlamaq*
*atmaq*
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Yürgen atnıñ başına urmà.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
At çalışır, eşek yer.
Oñğannıñ atı oñğa keter.
Aldın çapqan at ozar.
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Dört ayaqlı at da sürüne.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.
Abdırağan -- at doqturına çapar.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Ortaq attan tay artqaç.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
At tepmesini at köterir.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Atsız er -- qanatsız quş.
At minmek yigitke yaraşır.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.
At minmègen at minse, ayday-ayday öĺdürir.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
Atı barnıñ qanatı bar.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.
Boş torbağa at keĺmèz.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.
At minse atasını tanımàz.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.

~ata~ ~atay~
祖先 ancêtre/antepassado {ancestor}
父親 Papp
*atalar sözü*
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
At minse atasını tanımàz.

~atalar sözü~
諺 Spréchwuert, Riedensaart
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Atalar sözü -- aqılnıñ közü.
Atalar sözünde altın bar.
Atalar sözüni tutmàğan qatalar.

~ateş~
火 Feier
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Balası içün ana ateşke kirer.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Ateş ateşnen söndüriĺmèz.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.

~atlamaq~
飛躍する sprangen, ofsprangen
飛び越える iwwersprangen
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.

~atmaq~
投げる werfen, schmäissen
撃つ schéissen
*at*
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Nefis cardan attırır.
Tiygenge tiyer, tiymègenge taş atar.

~aw~ (@)
狩猟 Juegd
*awlaq*
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?

~aw~ (@@) ~ağ~
網 Netz
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.

~awa~
空気 Loft, Luucht
メロディ Melodie, Weis
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Saf awa -- tenge dewa.

~awdarmaq~
転倒 dréien, dréinen
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.

~awlaq~ (@)
遠く wäit fort (прикметник)
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.

~awlaq~ (@@)
狩猟場 Juegd
{chasse(domaine)/reserva de caça}
|||||

~awmaq~
傾げる sech verneigen, sech vernäipen,
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.

~awuç~
手のひら paume/palma {palm}
*bir awuç*
|||||

[~ay~]
[~~]!
*aydamaq*
*aylanmaq*
|||||

~ay~
月 Mound
月 Mount
Ebini tapqan ayğa uçar.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Ay -- aşıqnıñ yoldaşı.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Ay yañğıznıñ yoldaşı.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.

~ayaq~ ~bacaq~
脚 Laf
足 Fouss
足 Laf
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
Yürgen ayaqqa yörmèv iĺişir.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Dört ayaqlı at da sürüne.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Er qoy öz bacağından asılır.
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.

~ayat~
生活 Liewen, Betrib
Ayat ve öĺüm aqqında
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Yarsız ayat -- suwuq küz.

~aydamaq~
運転する to drive dämpen, dreiwen, féieren, fueren (transitive)
At minmègen at minse, ayday-ayday öĺdürir.

~ayğır~
種馬 Hengscht
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.

~ayınmaq~
冷静になる se dégriser/tornar-se sóbrio {to sober up}
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.

~ayıp~
恥 déshonorer/desonra {dishonour}
恥 Schan, Schimmt
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Balanıñ ayıbı ana-babasında.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.

~ayırmaq~
隔離する isoléieren
*ayrı*
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Tırnaq etten ayırılmàz.
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Sürüden ayırılğannı börü yer.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Esaplı dost ayırılmàz.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.

~aylanmaq~
回る dréien (intransitive)
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.

{~ayneci~}
~ayneciĺik~
不正行為 Maschen, Fuddeler
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.

~ayran~ (@)
アイラン ayran/ayran ou tan {ayran, doogh or tan}
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.

~ayran~ (@@)
驚いた gewonnert, bekuckt (intransitive)
|||||

~ayrı~
別居した getrennt
*ayırmaq*
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.

~aytmaq~
言う ausschwätzen
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
Aytqanğa baqmà, aytqanına baq.
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Er söz yerince aytılır.
Lafnı tüşünip ayt.
Söz yerince aytılsa, sözdir.
Az ayt -- naz ayt.
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Halq aytmàz, halq aytsa -- yañlış aytmàz.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Yalan aytsañ, yerinen ayt.
Az ayt -- doğru ayt.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Eşitkeniñ emiştir, körgeniñni ayt.
Mollanıñ aytqanını yap, yapqanını yapmà.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Yigit olğan yalan aytmàz.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Aytsañ -- beĺa, aytmàsañ -- dert.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.

~ayuw~
熊 Bier
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Aç ayuw oynamàz.

~aywan~
獣 Déier
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.

~az~
少数 etlech, puer
あまりない net vill
少ない mann
多くない net muench, munch, munnech
*azmaq*
*azğana*
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Az ayt -- naz ayt.
Yigitke qırq üner de azdır.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Az ayt -- doğru ayt.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Musafir az oturır, çoq körer.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Azına könmègen, çoqunı körmèz.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Maqtanmà qaz -- üneriñ az.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Az qap da, köp çayna.
Az olsun -- uz olsun.
Azdamı hayır, çoqtamı?

~azap~
苦しみ Qual, Leed
Saruş aqay -- can azabı.

~azğana~
= az + ğana
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Azğana aşım -- qayğısız başım.

~azğın~
やせ型の moer
|||||

~azıq~
栄養素 Ënnerhalt
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.

{~ap-azır~}
{~azır~}
~azırlamaq~
準備する preparéieren, virbereeden, zoubereeden
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Azırğa duwacı.
Emir qulu er şeyge azır.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.

~azmaq~
痩せる längen
*az*
*azğın*
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Hırsız azar, doğru ozar.

~Azraiĺ~
アズラーイール عَزْرَائِيلْ den Azrael
{angel of death}
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.


-=Bb=-

~baaŕ~
春 Fréijoer
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.

~baba~ ~babay~
父 Papp
*ana-baba*
Ana, baba ve balalar aqqında
Baba üneri balağa miras.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Baba ünerini taşlamà.
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Bala quwançı -- baba quwançı.
Şu babanıñ şu evĺadı.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Babasını sıylamàğannı balası sıylamàz.
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~bac~ (@)
煙突 Schaarschtech, Schminni
|||||

~bacanaq~ ~baca~ ~bac~ (@@)
義兄 Schwoer
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.

~bağ~ (@)
ブドウ園 Wéngert
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Sarannıñ bağı yeşermèz.

~bağ~ (@@)
{~bağlamaq~ ~baylamaq~}
接続 Lien (Rapport)
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.

~bağır~ ~bawır~
胸 Broscht
乳 Broscht
内臓 intern Organer
Bala -- bağır, er -- yürek.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.

~bağırmaq~ ~baqırmaq~
叫ぶ bierelen, blären, ruffen
大声を上げる blären
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

bahşış
プレゼント [بخشیش‏] Geschenk (прикметник)
Bahşış atnıñ tişine baqmàzlar.

~baht~
幸せ Gléckséilegkeet
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Tenbeĺĺik -- baht duşmanı.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Waqtıñ ketti -- bahtıñ ketti.
Baht kökten enmèz.
Anasız bala -- bahtsız bala.

~bal~
はちみつ Hunneg
*balqurt*
Tatlı söz baldan tatlı.
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.
Balamnıñ balası baldan tatlı.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Baznası ötken, bal içer.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
Bal tutqan parmağını yalar.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmègen, balnıñ qadrini ne biĺsin.
Bal tamçıdan cıyılır.
Balcığa bekmez satılmàz.

~bala~
子 Kand
動物の赤ちゃん jeune animal
*balalar*
*qız bala*
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Baba üneri balağa miras.
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.
Bala -- evniñ güĺü.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Balası içün ana ateşke kirer.
Ana barğan yerge bala da barır.
Bala -- köz nuru.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.
Anasına köre balası.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Añlatsañ, bala da añlar.
Ananıñ canı balada.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Balalı qazğa yem tiymèz.
Balalı olğanda biĺersiñ, balam.
Balasıznıñ ömrü -- kömür.
Balalı evde sır turmàz.
Balanı yaştan terbiyeĺe.
Balası çoqnıñ qaaŕi çoq.
Ne sorasañ, baladan sora.
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.
Balanıñ ayıbı ana-babasında.
Bala ne körse, şunı yapar.
Bala yıqıla-yıqıla öser.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Bala quwançı -- baba quwançı.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Beşikteki bala beş türĺenir.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Balamnıñ balası baldan tatlı.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Bala -- bağır, er -- yürek.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Balanı beşikte ögret.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Tayaqnen bala terbiyeĺenmèz.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Anasız bala -- bahtsız bala.
Çirkin bala qomşuda ola.
Balalı musafir -- beĺalı musafir.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Balaçığım -- manaçığım.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~balaban~
巨大 mega, riseg
*çıqçıqbalaban*
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.

~balalar~
子供 Kanner
Ana, baba ve balalar aqqında

~balaq~
ズボン Been, Boxebeen
{jambe d'un pantalon/perna de umas calças}
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.

~baldır~
脛 Shinn
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.

~baĺiğ~ ~balıq~ (@)
熟 räif
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.

~balıq~ (@@)
魚 Fësch
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Deñizde balıq bazarı olmàz.
Balıq baştan sasır.

~balqurt~
蜂 Bei
蜂 Beien
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.

~balta~
斧 Aaxt
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Sapsız balta suwğa batar.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~baqa~
蛙 Fräsch
*qaplıbaqa*
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.

~baqır~
銅 Koffer, koffer
Baqırdan kümüş olmàz.

~baqmaq~ ~qaramaq~
見る kucken
気にかける to look_after
Özüne baqmà, sözüne baq.
Aytqanğa baqmà, aytqanına baq.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
İş sevmèzge it baqmàz.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Sevgi yaşqa baqmày.
Tışına baqmà, içine baq.
Aslına baqmà, nesĺine baq.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Hasta baqqanıñ -- hasta yatqanıñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?
Bahşış atnıñ tişine baqmàzlar.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Boyuña qarap urba piç.

~bar~
存在 Präsenz, Presence
万事 alles
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Atalar sözünde altın bar.
Ünerĺi qolda bereket bar.
Ustadan da usta bar.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Barnıñ başı -- emekte.
İsmi bar, cismi yoq.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Kerek yoqnı bar eter.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Halqta olsa -- sende bar.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Qızı barnıñ nazı bar.
Birĺik evde bereket bar.
Er kimniñ öz Zöresi bar.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Yarı barnı yar etmè.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Yamandan da yamanı bar.
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
Er dertniñ dermanı bar.
İt de olsa, ırızı bar.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.
Göñüĺden göñüĺge yol bar.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Er düĺberde bir min bar.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Canı barnıñ ümüti bar.
Canı barnıñ, ğamı bar.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.
Maqtanğannıñ evine bar.
Yerniñ de qulağı bar.
Tişiñ barda, çaynap qal.
Atı barnıñ qanatı bar.
Aşı barnıñ işi bar.
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.
Er kimniñ bir qılığı bar.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~barmaq~
歩く trëppelen, goen
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Suwğa barıp, suwsuz keĺir.
Suwğa barıp, suwsuz qaytar.
Kabege barsa da, acı olmàz.
Ana barğan yerge bala da barır.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Çağırılmàğan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Musafirĺikke barğanıñ -- musafir çağırğanıñ.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.
Boş qaşıq ağızğa barmàz.
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.

~basmaq~
押す drécken, pressen
覆う iwwerdecken, iwwerzéien, zougipsen
*bastırıq*
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Altınnı tot basmàz.
Yılannıñ quyruğına basmà.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.

~bastırıq~
乾草塚固定具 fixateur de meule de foin/fixador de palheiro {haystack fixator}
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.

~baş~
頭 Kapp
開始 Ufank
*başından*
*başlamaq*
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Yürgen atnıñ başına urmà.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Barnıñ başı -- emekte.
Adam iş başında beĺĺi olur.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Başsız evde bereket olmàz.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Yaş aqıl -- baş aqıl.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Yaş olsa da, baş olsun.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Öĺüm er kesniñ başında.
Başqa tüşkenni közü körer.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
İşniñ başı -- sağlıq.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.
Baylıqnıñ başı -- sağlıqtır.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Sağlam baş yastıq istemèz.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aqıllı başta saç turmàz.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Fuqareniñ malı başı ucunda.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Azğana aşım -- qayğısız başım.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Ümütsiz taş baş yarar.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ, tiĺiñni tıy.
Başqa keĺecek, malğa keĺsin.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Balıq baştan sasır.
Başı başqanıñ aqlı başqa.

~başından~
あらかじめ Virfeld
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.

~başlamaq~
始める ufänken
Başlanğan iş -- bitken iş.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Başlanğan iş -- bitken iş.
Başlağan işiñni taşlamà.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.

~başmaq~
靴 Schong
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.

{~bam-başqa~}
~başqa~
別の aner, aneren, anert〜
~以外は 〜"ausser" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
Kibarlıq -- başqa beĺadır. (?????)
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Öz qadrini biĺmègen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Başı başqanıñ aqlı başqa.

~batman~
バットマン(単位質量)Batman
{unité de masse/unidade de massa}
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.

~batmaq~
沈む agoen, ënnergoen (intransitive)
*bataq*
Sapsız balta suwğa batar.
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

~bataq~
沼 Mouer
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.

~batır~
SWAT人 couragéierte Mann
Köz qorqaq, qol batır.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.

~bay~
裕福な räiche Mann
*qonaqbay*
Baylar aqqında
Aqıl -- yarı baylıq.
Zenaat -- insannıñ baylığı.
Yurtu baynıñ özü bay.
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Sağlığım -- baylığım.
Temizĺik baylıqtan artıqtır.
Baylıqnıñ başı -- sağlıqtır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Baynıñ horazı da qozlar.
Baynıñ küçü cebinde.
Açköz bay cawdan beterdir.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Fuqareniñ baylığı -- sağlığıdır.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.

~bayağı~
かなり多く ganz vill
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.

~bayram~
休日 Fest, Feierdag, Festdag
İşi yoqqa künde bayram.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Bayramda qız saylamà.
Dostnıñ keĺgeni -- bayram.
Sağ qulğa er kün bayram.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Bayram aşı borcğa.

~baytal~
雌馬 pouliche/potranca {filly}
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.

~bazar~
バザール Basar
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Öĺümnen bazarlıq olmàz.
Edep bazarda satılmàz.
Aqıl bazarda satılmàz.
Güzeĺĺik bazarda satılmàz.
Bazar körgen eçkiden qorq.
Deñizde balıq bazarı olmàz.

~bazı~
一部 eenzel, iergenden, iergendeng
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~bazırgan~
商人 Händler
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.

~baznası ötmek~
勇気を持って hunn Courage
Baznası ötken, bal içer.

{~becerik~}
~becerikĺik~
技量 Geschécklechkeet
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında

~begenmek~
好む gären hunn
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Er quş öz yuwasını begenir.
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.
Begenmègen qonuşmàsın.
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Öz-özüni pek begengen, kimsege özüni begendiramàz.

{~bes-bedawa~}
~bedawa~
無料 "fir näischt" (прикметник)
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Bedawa aş toydurmàz.

{~bekar~}
~bekarlıq~
独身 Jonggesellen
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Tulluq da bekarlıqtır.

~bekĺemek~
待つ ofwaarden
Yamandan yahşılıq bekĺemè.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.

~bekmez~ ~petmez~
ペットメッツ(シロップ)Pekmez (Sirop)
Balcığa bekmez satılmàz.

~beĺ~
腰 Taille
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~beĺa~
災害 Desaster
Kibarlıq -- başqa beĺadır.
İnsannıñ beĺası tiĺindedir.
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Böten beĺa yuqmàz.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Balalı musafir -- beĺalı musafir.
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.
Aytsañ -- beĺa, aytmàsañ -- dert.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.

~beĺdev~
羊毛の投げ縄 wollene Lasso
|||||

~beĺĺemek~
思う denken
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~beĺĺi~
既知 kannt
名高い bekannt
*beĺĺemek*
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Adam iş başında beĺĺi olur.
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.

~bereket~
祝福 Segen
恵み Gnod
収穫 Ertrag, Drauwelies, Lies
Ünerĺi qolda bereket bar.
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Arekette -- bereket.
Birĺik evde bereket bar.
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.
Başsız evde bereket olmàz.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.

~bermek~
与える ginn (araumen, bäiginn, spenden, loossen, schenken)
Accığa tatlı beriĺmèz.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Aşnı açıqqanğa ber.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Sayğığa sayğınen cewap ber.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Alğan qol bermege de biĺir.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Bermègenni berip utandır.
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Alğan biĺmèz, bergen biĺir.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Almaq qolay, bermek zordır.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.
Almağa isteseñ, bermege alış.
Alacaqnen berecek ödeĺmèz.
Aşıñnı bermè, qaşıñnı ber.
Sorap bergence, soqıp ber.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.
Parasını bergen, düdügini çalar.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.

{~bes~}
~besĺemek~
食べさせる fidderen
Yaznıñ künü qış besĺer.

~beşik~
揺り篭 Wéi
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Beşikteki bala beş türĺenir.
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.
Eşik körgenni almà, beşik körgenni al.

~beş~
五 fënnef, Fënnef
Beş parmağıñ beş türĺü.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Beşikteki bala beş türĺenir.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.

~bet~
顔 Gesiicht
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?

~beter~
いっそう悪い méi schlescht
Caiĺĺik -- faqırlıqtan beterdir.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Açköz bay cawdan beterdir.
Alışqan -- quturğandan beterdir.

~bey~ ~bek~
主人 Meeschter (Här)
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.

~bez~
織物 Textilien
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

{~bezmek~}
~bezdirgen~
退屈 latzeg
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Erte sevgen tez bezer.
Pek bezengen bezdirir.

~bezenmek~
着飾る sech kleeden, sech verschéineren
*bezetmek*
Pek bezengen bezdirir.
Qazanğanı bezengenine yetmèy.

~bezetmek~
飾る verschéineren
*bezenmek*
|||||

~biber~
胡椒 Peffer, Paprika, Peperoni, Poivron
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.

~,biĺe,~
驚くほど esouguer, och
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.

~biĺek~
前腕 avant bras/antebraço {forearm}
*biĺezĺik*
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.

~biĺezĺik~
腕輪 Bracelet
Zenaat -- altın biĺezĺiktir.

~biĺgi~
知識 Kenntnes, Kenntnis, Wëssen, Fachkenntnes, Fachwëssen
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
Kitap -- biĺgi anahtarı.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.

~biĺmek~
知る kennen, wëssen
*,biĺe,* {he/she/it knows; they know}
*biĺgi*
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söylemege biĺmègen lafnı bozar.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişler.
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
Biĺgeniñni söyĺe, biĺmègeniñni diñĺe.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
İşni biĺgennen keñeş.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Balalı olğanda biĺersiñ, balam.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Yalancı közünden biĺinir.
Yaşlığıñnıñ qadrini biĺ.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Dünyanıñ qadrini biĺ.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Sıra biĺseñ, sıradan qalmàzsıñ.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Er molla biĺgenini oqur.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Alğan qol bermege de biĺir.
İnsan qadrini insan biĺir.
Alğan biĺmèz, bergen biĺir.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olma.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmègen, balnıñ qadrini ne biĺsin.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~biñ~
千 dausend
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Birĺeşken biñni yıqar.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.

~bir~
一 een, Eent, eent, eng, iergendeen, iergendeent
*birĺik*
*birinci*
*bir awuç*
*birev*
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Yigitniñ sözü birdir.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
Er bir işni öz waqtında yap.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
Oña şap da bir, şeker de.
Eki yaqası bir keĺmèy.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Birĺeşken biñni yıqar.
Bir qoldan dawuş çıqmàz.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Bir teriden ton çıqmàz.
Bir taşnen diwar qalanmàz.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Adam adamnı bir kere aldatır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Bir yamawda qırq teşik.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
İt ağzına bir kemik.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Er düĺberde bir min bar.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.
Bir qapsañ da, may qap.
Er kimniñ bir qılığı bar.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.
Yıqılğanğa bir tepmè.

~bir awuç~
一握りの Grappvoll, Grapp
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.

~birev~
誰 egal wien
{peu importe qui/não importa quem}
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~birikmek~
合体する zesummenhuelen (intransitive)
Tiĺingen ötmek birikmèz.

~birinci~
最初 éischt
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~birĺik~
団結力 Eenegkeet
Halq ve birĺik aqqında
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Birĺik evde bereket bar.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.

~bit~
虱 Laus, Rieflaus
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.

{~bitmek~ (@)}
~bitirmek~ (@)
完了するために ofräissen (transitive)
Başlanğan iş -- bitken iş.
İş bitti -- zamet unutıldı.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Başlanğan iş -- bitken iş.
İş arasında iş biter.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Erinçekniñ yarını bitmèz.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Yañğıznıñ işi bitmèz.
İş bitirgenniñ işi biter.
Tende bitken, tepeşirde keter.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.

~bitmek~ (@@)
成長する floréieren (intransitive)
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.

~biye~
成長した牝馬 Mier
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.

~bıralqı~
浮浪者 Clochard
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

~boğaz~
喉 Guergel, Hals, Schléck
İçiñ ağırsa -- boğazıñnı.

~boğday~
小麦 Weess, Weesskär
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.

~boğmaq~ ~buwmaq~
窒息する erstécken, anengen (transitive)
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.

~bol~
豊富 räich, räichhalteg, fett
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.

~bor~
白亜 Kräid
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.

~boran~
猛吹雪 Schnéistuerm, Boran
砂嵐 Sandstuerm
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
Halq üfürse -- boran olur.
Aramdan keĺgen -- boranğa.

~borc~
義務 Responsabilitéit
債務 Schold
Namus ve borc aqqında
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Borcğa aşağan -- qartanından aşar.
Borc menim, qasevet seniñ.
Derdiñ olsa olsun -- borcuñ olmàsın.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmàz.
Ağlamaqnen borc ödeĺmèz.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.
Derdiñ olsa olsun, borcuñ olmàsın.
Bayram aşı borcğa.

~bosağa~
しきい seuil de la porte/soleira da porta {threshold}
急流 rapide/corredeira ou rápido {river rapids}
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~Bosna ve Hersek~
ボスニア・ヘルツェゴビナ Bosnien an Herzegowina
|||||

~bostan~
家庭菜園 Gaart (jardin potager/horta)
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.

{~bom-boş~}
~boş~
ヌル eidel
*boşboğaz*
*boşamaq*
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Boş çuwal tik turmàz.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Qurulğan ev boş qalmàz.
Boş qaşıq ağızğa barmàz.
Boş torbağa at keĺmèz.

~boşamaq~ ~boşalmaq~
空にする eidel ginn
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.

~boşboğaz~
おしゃべり Braddeler, Schnëssert, Troterbatti, Tutebatti
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

~boy~
身長 Gréisst
長さ Längt
*boyunca*
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
Boyuna baqmà, oyuna baq.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Boyuñ olmàsın, aqlıñ olsun.
Eni keĺse -- boyu keĺmèz, boyu keĺse -- eni keĺmèz.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asmà.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Boyu -- kesat, içi -- fesat.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Boyuña qarap urba piç.

~boynuz~
角 Har
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.

~boysunmaq~
従う follegen, paréieren
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.

~bozmaq~
改ざんする panschen
台無しに zersidelen
Zor oyunnı bozar.
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söyĺemege biĺmègen lafnı bozar.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Yaman yigit toy bozar.
Keñeşĺi toy bozulmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Qıyış araba yol bozar.
Öşek ev bozar.
Öşek-fesat ev bozar.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.

~bödene~
鶉 caille/codorniz,codorna {quail}
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~böĺmek~
分ける andeelen
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.

{~bös-böten~}
~böten~
無駄 ëmsoss
Böten beĺa yuqmàz.

~bu~
この dës, dësen, dëst
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.

~budala~
化役者 Clown, Bok
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.

~bugün~
今日 haut
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Yarınki işke bugünden dawran.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.

~bulamaq~ ~bılamaq~
転がる panéieren
*bulğalamaq*
*bulaşmaq*
*bulamıq* *bılamıq*
|||||

~bulamıq~ ~bılamıq~
小麦粉のスープ Mielzopp
{soupe à la farine/sopa de farinha}
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.

~bulaşmaq~ ~bılaşmaq~
汚れになる sech bemokelen, beschmieren
汚れになる knaschteg ginn
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.

~bulğalamaq~
回転する panéieren liicht
(e.g. breaded cutlet in bread crumbs) (例えば「 パン粉でカツを転がす」)
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.

~bulmaq~
見附る fannen
*bulunmaq*
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.
Qırqta bulmàsañ, altmışta bulamàzsıñ.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Dağ dağa bulunmàz, adam adama bulunır.

~bulunmaq~
携わる participéieren
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~burun~ ~murun~ ~murın~ ~bırın~
鼻 Nues
〜「前」 〜"éier,ier" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.

~buyurmaq~
注文する befeelen
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.

~buz~
氷 Äis
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.

~buzaw~
子牛 Kallef
Ögüz astından buzaw qıdırır.
Buzawlasa da sığır olmàycaq.

~büĺbüĺ~
サヨナキドリ Nuechtegailchen, Nuechtigailchen
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.

~bükmek~
曲げる diebelen
*bükrey* *bükri*
|||||

~bükrey~ ~bükri~
曲がった gediebelt
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~bütün~
全豹 ganz
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.

~büyümek~
拡大する sech erweideren
育ち行く opwuessen
*büyük*
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.

~büyük~
大 grouss
シニア grouss
*büyükmek*
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Büyükniñ kiçigi olğance, kiçikniñ büyügi ol.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Özü büyükniñ sözü büyük.


-=Cc=-

~cadı~
魔女 Hex
魔男 Hexemeeschter
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

{~caiĺ~}
~caiĺĺik~
文盲 Analphabeten,Analphabetinnen
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Caiĺĺik -- faqırlıqtan beterdir.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.

~can~
魂 Séil
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Yahşı sözge can qurban.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Ananıñ canı balada.
Ten tartmàsa, can tartar.
Can tartmàsa, qan tartar.
Sevgi içün can feda.
Can sevgeniñ candan artıq.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yahşığa can qurban.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Canğa keĺecek malğa keĺsin.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Canı yanğan tañrısını qarğar.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Saruş aqay -- can azabı.
Canı barnıñ ümüti bar.
Canı barnıñ, ğamı bar.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Malım eĺal -- canım sağ.
Mal -- cannıñ duşmanıdır.

~canbaz~
綱渡り歩行者 Seeldänzer
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.

~cariye~
女奴隷 جَارِيَة odalisque/odalisca {odalisque}
|||||

~carlı~
不動産なし aarm, arem
{pauvre/com pouco ou sem recursos}
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.

~carmaq~ ~yarmaq~
裂ける splécken
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.

~cartı~
古い al
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.

~cayramaq~
普及する ausbreeden, erëmschwätzen, sech kolportéieren
Yaman haber tez cayrar.
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

~cawçı~
仲人 Hellechtsmécher
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?

~Ceennem~
地獄 جَهَنَّمْ Jahannam
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.

~cefa~
苦しめる Martyrium
{tourment/tormento}
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.

~cemaat~
社会 Gesellschaft
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Cemaat kesken parmaq qanamàz.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Yalancı -- cemaat duşmanıdır.

~cenk~
戦争 Krich
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.

~Cennet~
天国 جَنَّة Jannah
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.

~cep~
ポケット Täsch
Ebi keĺse, cebi keĺmèy, cebi keĺse, ebi keĺmèy.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Baynıñ küçü cebinde.

~cesür~
勇敢な couragéiert, daper (прикметник)
*cesaret*
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~cesaret~
大胆さ audace/ousadia {boldness}
|||||

~ceviz~
胡桃 Hackernoss
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.

~cewap~
回答 Äntwert
Sayğığa sayğınen cewap ber.
Deĺiden doğru cewap.

~cez~
真鍮 Messeng
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.

~ciyez~
持参金 Dott
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.

wiermen
~cılıtmaq~
温める wiermen (transitive)
*cıllı*
Eski ton cılıtmàz.

~cıllı~
暖かい waarm
*cılıtmaq*
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.

~cın~
ジン(アラブ)djinn/gênio {jinn}
|||||

~cısım~ ~cisim~
体 Kierper, Läif, Leif
İsmi bar, cismi yoq.

~cıyın~ ~yığın~
パーティー 会 Party, Feier, Fest
楽しい Spaass
採集 Party
|||||

~cıyıntıq~ ~yığıntıq~
歌集 Auswiel, Choix
{anthologie/antologia}
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~cıymaq~ ~yığmaq~
集める sammelen
集める zesummerafen
刈る eranhuelen {Läffel}
死者を埋葬する begruewen
埋め込む enterrer/enterrar {to inter}
*cıyıntıq* *yığıntıq*
*cıyın* *yığın*
Bal tamçıdan cıyılır.
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Toyğa toqmaq cıyılır.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.

~coymaq~
失う abéissen
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.

~Cumaaqşamı~ ~Perşenbe~
木曜日 Donneschdeg, Donneschden, donneschdes
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.

~cümĺe~
すべて alleguer, alleguerten, all, allen, alles
すべての ganz
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.

~cümert~
寛大な spendabel, generéis
Cümertten -- bir, sarandan -- eki.

-=Çç=-

~çabik~
軽快な flénk
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.

~çağaraq~
煙突 Schaarschtech
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.

~çağırmaq~
召喚する ruffen, eraruffen, bestellen
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Çağırılmàğan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.
Musafirĺikke barğanıñ -- musafir çağırğanıñ.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmasañ -- özü.

~çalğı~
音楽 Musek
大鎌 Séissel
Dünya çalğısız da oynata.

~çalışmaq~
働く wierken, schaffen, déngen, goen, funktionéieren, fonctionnéieren
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Çalışqan, maqsadına irer.
At çalışır, eşek yer.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

~çalmaq~
弾く 演奏する Musek spillen, blosen, opleeën
大鎌で刈る couper avec une faux/cortar com gadanha {to scythe}
コーヒーを淹れる Kaffi opschëdden
*çalışmaq*
*çalğı*
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Parasını bergen, düdügini çalar.

~çalıy~
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.

~çalqaymaq~
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.

~çamur~
泥 Knascht
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.

~çanaq~
スープボウル Schossel
Aşağan çanağıña tükürmè.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.

~çapmaq~
走る lafen, rennen, crossen, matlafen
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
Aldın çapqan at ozar.
Abdırağan -- at doqturına çapar.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.

~çaqmaq~
刺す picken
{Beiestach, Stach}
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmègen, balnıñ qadrini ne biĺsin.

~çarq~ ~çarh~
車輪 Rad (Millerad)
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.

~Çarşenbe~
水曜日 Mëttwoch, mëttwochs
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.

~çare~
決定 Decisioun
Çareĺi dünyanıñ çaresi tapılır.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.

~çarıq~
チャリク Mocassin
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Şeytanğa çarıq kiydirir.

~çay~
茶 شَاي Téi
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.

~çaynamaq~
噛む knaen, jicken, idderzen, knätschen, zerknaen
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Az qap da, köp çayna.
Tişiñ barda, çaynap qal.

~çeber~
器用な geschéckt, geschécklech, geschéckerlech, clever
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.

~çegertki~ ~çegertke~
バッタ Heesprénger
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.

~çekmek~
荷なう droen
堪える erdroen
引っ張る zéien
Qazanına çekmègenniñ qazanı qurusın.
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Aqılsız başnıñ beĺasını ayaq çeker.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.

~çeren~
干し草の山 Genn
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.

~çerik~
四半期 Véierel, Quartal, Trimester
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.

~çeşit~
諸 divers
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında

~çeşme~
春 Quell (Sprangbur)
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.

~çevirmek~
回す dréien, dréinen, änneren, veränneren (transitive)
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.

~çibin~
ハエ目 Méck (Insekt)
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.

~çiçek~
花 Blumm, Wiseblumm
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Çiçek waqtında üzüĺir.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yaşlıq -- ömürniñ çiçegi.
Çiçek -- ömür zinetidir.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.

~çiy~
生 réi, Rohstoff
未熟 net zeideg
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.

~çiban~ ~çıban~
癤 furoncle/furúnculo {boil, furuncle}
Qotur üstüne -- çıban.

~çıdamaq~
耐える erdroen
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.

~çıqçıqbalaban~
ミスジマイマイ Schleek
{euhadra peliomphala}
|||||

~çıqmaq~
{~çıqarmaq~}
外出する erauskommen, erausgoen, erausfueren, erausfléien, austrieden
出る sech sträichen
*çıqçıqbalaban*
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.
Erte çıqqan yol alır.
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Bir qoldan dawuş çıqmàz.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.
Yañğız yolğa çıqmà.
Bir teriden ton çıqmàz.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Yigit olsañ meydanğa çıq.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqmà.
Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın.
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Suw körmèzden papuç çıqarmà.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~çirkin~
魅力的ではない net charmant
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Özü çirkin, küzgüden körer.
Çirkin bala qomşuda ola.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.

~çıraq~
蝋燭 Käerz, Ouschterkäerz
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.
Körmèmiş çırağın törge iĺer.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.

~çıray~
表情 Gesiichtsausdrock
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.

~çoban~
牧人 Hiert, Schéifer
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Çoban öz eviniñ musafiridir.

~çolaq~
傷ついた腕を持つ人
{a person with a harmed arm}
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.

~çomuç~
取鍋 Louche
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.

~çoq~ ~köp~
たくさんの muench, munch, munnech
数多 vill
たくさん al
たくさん lauter, elauter
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Çoq laf etken çoq yañılır.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Balası çoqnıñ qaaŕi çoq.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Çoq yaşağan çoq körer.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Musafir az oturır, çoq körer.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Azına könmègen, çoqunı körmèz.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.
Az qap da, köp çayna.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.
Azdamı hayır, çoqtamı?
Tütüni çoq, yalını yoq.

~çoqumaq~
ついばむ picken
{Schniewel}
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.

~çoqraq~
泉 Quell
İĺim -- aqıl çoqrağıdır.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.

~çora~
奴隷 Sklav
国際結婚の子 enfant d'un mariage mixte/criança de casamento misto {mixed marriage child}
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.

~çöĺ~
草原 steppe/estepe {steppe}
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.

~çökmek~
しゃがむ to squat
*tiz çökmek*
*çökrey* *çökri*
|||||

~çökrey~ ~çökri~
踏みつぶされた squatted
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~çöp~
削片 Spläiter
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Saqınğan közge çöp tüşer.

~çuqur~
竪穴 Grouf
{fosse/cova}
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.

~çuwal~
袋 Sak
Süngü çuwalğa sığmàz.
Boş çuwal tik turmàz.

~çürümek~
腐る faulen
{pourrir}
Altın yerde yatsa da çürümèz.


-=Dd=-

~da~
そして
*de*
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Ustadan da usta bar.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Oña şap da bir, şeker de.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Kabege barsa da, acı olmàz.
Buzawlasa da sığır olmàycaq.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Ana barğan yerge bala da barır.
Añlatsañ, bala da añlar.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Qara olsa da, paradır.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Tulluq da bekarlıqtır.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Yamandan da yamanı bar.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.
Dört ayaqlı at da sürüne.
Yaş olsa da, baş olsun.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Qartayğan da tırtayğan.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Dünya çalğısız da oynata.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Baynıñ horazı da qozlar.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Özü toysa da, közü toymàz.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Qara olsa da paradır.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Raqı arslannı da yıqar.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.
Az qap da, köp çayna.
Bir qapsañ da, may qap.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.
Yağmàsa da, güdürdey.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.

~daa~
もっと nach, méi
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.

~dad~
味覚 Geschmaach, Goût
*tatlı*
*tatmaq* *tatımaq*
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.

~dağ~
山 Bierg
森林 Bësch
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Yañğız terek dağda ösmèz.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.
Dağ dağa bulunmàz, adam adama bulunır.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~daire~
円 Rondel
部 Grupp
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~dal~
小枝 Zwäig, Zweig
Dalında egiĺmègen, pıtağında egiĺmèz.

~dalğa~
波 Well
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.

~dalmaq~
潜る dauchen, ënnerdauchen
*dalğa*
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~dam~ (@)
屋根 Daach
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.

~dam~ (@@)
味 Geschmaach
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.

~dama~
チェッカー Damm (Spill)
キング dame/dama {'king'}
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.

~dawa~
訴訟 Sträit
{litige/litígio}
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olma.

~dawranmaq~
急げ begannen, hetzen (intransitive)
Yarınki işke bugünden dawran.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.

~dawul~
大太鼓 grouss Tromm
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.

~dawuş~
音 Schall
Bir qoldan dawuş çıqmàz.

~de~
そして
*da*
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
Yigitke qırq üner de azdır.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
İt itke, it de -- quyruğına.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Oña şap da bir, şeker de.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Keĺin de qaynana olur.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
İt de olsa, ırızı bar.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Alğan qol bermege de biĺir.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Almaqnıñ bermesi de bar.
Aşağan yerine it de qaytar.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Yerniñ de qulağı bar.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Üyge üyseñ de yetmèz.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.

~degiĺ~
〜「否定」 〜"négation/negação {negation}"
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Yapqan usta degiĺ, yaptırğan ustadır.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Zorluq -- horluq degiĺdir.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Sevmègen yar -- yar degiĺ.
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.

~degirmen~
粉砕機 Millen
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.

~deĺi~
無茶な verréckt
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Deĺiden doğru cewap.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Deĺi tutqanını yibermèz.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Deĺi toqmaq ciyar.
Saruştan deĺi qaçqan.

~deĺĺal~
伝令者 héraut/arauto {herald}
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.

~deĺmek~
穴を作る bueren
Doğru söz demir deĺer.

~demek~
言う soen, ausschwätzen
{~deniĺmek~}
*,demek,* {to say}
*,deseñ,* {when you say}
*,dersiñ,* {you say}
{diye = dey}
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Qatığım qara degen olmàz.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Aldatam degen aldanır.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Musafirniñ yanında mışığıña “pişt” demè.
Keĺgenge ket deniĺmèz.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.
Anbarğa qoymayınca boğdayım bar demè.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.

~,demek,~
「彼らは言います」 "si soen"
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.

~demir~
鋼 Eisen, Stol, Inox
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.
İşĺegen demir totlanmàz.
Demir qızğın olğanda dögüĺir.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
Doğru söz demir deĺer.

{~deñişmek~}
~deñiştirmek~
変更する auswiesselen, changéieren
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.

~deñiz~
海 Mier
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
Deñizde balıq bazarı olmàz.

~dere~
山の谷 Dall
{vale da montanha/vallée de montagne}
Qırq dereden suw ketirir.

~derman~
薬 Medikament, Medezin (Drogen)
治癒 Heelmëttel, Mëttel
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Er dertniñ dermanı bar.
Dermanı tapılmağan dert yoqtır.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmàz.

~,dersiñ,~
「かのように」"als"
|||||

~dert~
苦しみ Qual, krank
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Merametten dert asıl olur.
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Er dertniñ dermanı bar.
Derdiñ olsa olsun -- borcuñ olmàsın.
Dert içten kemire.
Dermanı tapılmağan dert yoqtır.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmàz.
Dertĺi közge yuqu yoq.
Aytsañ -- beĺa, aytmàsañ -- dert.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.
Dertsiz yigit yar tapmàz.
Derdiñ olsa olsun, borcuñ olmàsın.
Dertsizge dert aytmà.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Aşq söyĺetir, dert ağlatır.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.

~derya~
大河、海洋 [دریا‏] grousst Gewässer
<dünya>
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
İtimal derya yanar.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.

~,deseñ,~
「この事がポップアップする」"huet sech verroden"
|||||

~dev~
魔 [دیو] Däiwel, Jomer
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.

~deve~
ラクダ(駱駝)Kaméil
Deve öz qambırını körmèz.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Deveniñ hawfı cardan.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.

~devĺet~
富 Räichtum
国家 Staat, Räich
Yahşı niyet -- yarı devĺet.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

~dewa~
薬 Medezin (Drogen)
Saf awa -- tenge dewa.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.

~dewam~
継続 Fortsetzung
Qartlıq -- yaşlıqnıñ dewamıdır.

~din~
宗教 Relioun
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.

~diñĺemek~
聴く lauschteren, nolauschteren
Diñĺegen özüni eşitir.
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Biĺgeniñni söyĺe, biĺmègeniñni diñĺe.

~diqqat~
観察 Opmierksamkeet
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~direm~ ~dirhem~
ディルハム dirham {dirham}
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.

~diwar~ ~dıwar~ ~duwar~
壁 [دیوار] Mauer
Bir taşnen diwar qalanmàz.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.

~diyar~
国 Land
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.

~dım~
水分 Fiichtegkeet, naass, Nätzt
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.

~doğmaq~ ~tuwmaq~
生まれる gebieren
*doğmuşlar* *tuwğanlar*
*küneş doğuw*
*doğru*
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Dost tapılır, tuwğan tapılmàz.
Özü yaman, tuwğanını yamanlar.
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Eki tuwğan yat olmàz.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Adamnıñ yamanı tuwğanını yamanlar.
Domuzdan domuz doğar.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Doğğandan qalmàğan, öĺgenden qalmàz.
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.

~doğmuşlar~ ~tuwğanlar~
家族 Famill, Geschlecht
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.

~doğramaq~
細かく切る schnëppelen
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.

{~dos-doğru~}
~doğru~
誠 Wourecht (прикметник)
正義 Recht, richteg
Doğru ve yalan aqqında
Doğru söz öĺmèz.
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Doğru söz accı olur.
Özü doğrunıñ sözü doğru.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğru söz yemin istemèz.
Doğru söz demir deĺer.
Doğrulıqqa dağlar da boysunır.
Doğru ayt, canıñ doğru çıqsın.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Doğrunıñ yolu keñdir.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Az ayt -- doğru ayt.
Doğrulıqqa öĺüm yoq.
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Doğruğa aq yardımcı.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Deĺiden doğru cewap.
Hırsız azar, doğru ozar.

~dolanmaq~
周りを回る goen ronderëm
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.
Aşa tüyni -- dolan üyni.

~domuz~ ~çoçqa~ ~hınzır~
豚 Sau, Schwäin
Domuzdan domuz doğar.

~doqsan~
九十 nonzeg
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.

~doqtur~
医師 Medeziner, Dokter
Abdırağan -- at doqturına çapar.

{~dost~}
~dostluq~
友情 Frëndschaft, Kolleegialitéit
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Dost tapılır, tuwğan tapılmàz.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Dostsuz başım -- tuzsuz aşım.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Aq dost qara kün içün.
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Eyi dost aqrabadan eyidir.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Dostnıñ keĺgeni -- bayram.
Eski dost duşman olmàz.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Can ağırtqan -- dost degiĺ.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Esaplı dost ayırılmàz.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Dostqa dost ol, duşmanğa -- duşman.
Dost dosttan sır saqlamàz.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Ahmaq dost yattan yaman.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
Saruşlanğan dost duşman olur.

~dögme~
ボタン Knapp
キー Knapp
鍵 Knapp
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.

~dögmek~
鍛える schmidden
*dögünmek*
Demir qızğın olğanda dögüĺir.

~dögünmek~
成し遂げる bewierken, leeschten, ausriichten
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.

~dönmek~
回転する rotéieren (intransitive)
変化する dréien, dréinen (intransitive)
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.

~dört~
四 Véier, véier
Dört ayaqlı at da sürüne.

~dua~ ~duwa~
祈り دُعَاءْ {dua}
Azırğa duwacı.

{~duşman~}
~duşmanlıq~
敵意 Feindschaft
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Tenbeĺĺik -- baht duşmanı.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.
Dost başqa baqar, duşman -- ayaqqa.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.
Eski dost duşman olmàz.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Biñ dost -- az, bir duşman -- çoq.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Dostqa dost ol, duşmanğa -- duşman.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Menim körgenimni duşmanım körmèsin.
Yalancı -- cemaat duşmanıdır.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Açuw -- duşman, aqıl -- dost.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Saruşlanğan dost duşman olur.
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.
Mal -- cannıñ duşmanıdır.

~duymaq~
思う fillen, spieren, virkommen
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.

~düdük~
葦笛 Päif
Parasını bergen, düdügini çalar.

~dügün~
お祝い Familljefest, Feier, Feierlechkeet, Fest, Festivitéit, Hochzäitsiessen
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.

{~düĺber~}
~düĺberĺik~
美しさ Ästhetik, Beauté, Schéinheet
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Er düĺberde bir min bar.
Er düĺberniñ bir quyu bar.

~dümen~
舵 Rudder
{gouvernail/leme}
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.

~dünya~
世界 Welt
دُنْيا {dunya}
<derya>
Ünersizge dünya tar.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Dünya yansa, qasırı -- yoq.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Çareĺi dünyanıñ çaresi tapılır.
Halq tanısa -- dünya tanır.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
İç kim dünyağa terek olmàğan.
Dünyanıñ qadrini biĺ.
Dünyada iziñ qalsın.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.
Dünyağa toyulmàz.
Dünya malı dünyada qalır.
Dünya çalğısız da oynata.
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Adaĺet -- dünyanıñ temeĺidir.

~dürüst~
合理的 logesch
Ayınıq başta -- dürüst aqıl.


-=Ee=-

{~ebediy~}
~ebediyleştirmek~
不滅にする veréiwegen
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~eceĺ~
後期 Liewensenn
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.

~eçki~
女性ヤギ Geess
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.
Bazar körgen eçkiden qorq.

~edep~
礼儀 Héiflechkeet
Edep ve terbiye aqqında
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.
Edep bazarda satılmàz.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.
Aqıllı edepni edepsizden ögrenir.

~Ediye~
ヘディエ هَدِيَّة d'Hediyye
{女性名 feminine given name}
|||||

~ediye~
賜 هَدِيَّة Begabung
*Ediye*
|||||

~egmek~
傾斜する kippen (transitive)
*egri*
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Dalında egiĺmègen, pıtağında egiĺmèz.

~egri~
不正 Krätzbock
曲がっている kromm
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.

~ekeç~
ちょうど今 direkt
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.

~eki~
二 Zwee, zwee
*ekinci*
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Eki yaqası bir keĺmèy.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Eki tuwğan yat olmàz.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Aytsañ -- bir beĺa, aytmàsañ -- eki.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.
Cümertten -- bir, sarandan -- eki.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.

~ekin~ ~egin~
種蒔き сівба/semeadura {sowing}
{séien, séinen}
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.

~ekinci~
二号 zweet, zweetens
Watan -- ekincı anañ.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~ekindi~
午后 Nomëtteg, Nomëtten
{正午から日没までの時間 time of the day between noon and evening}
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.

~ekmek~
種をまく séien, séinen
*ekin*
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.

~eĺ~ (@)
手 Hand
手手 Hänn
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Eĺiñnen berirsiñ, ayağıñnen ararsıñ.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.

~eĺ~ (@@)
人民 Leit, Vollek
колектив (антиприродне збіговисько кретинів)
Aşı eĺden, suwu -- göĺden. (?????)
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Eĺge işanğan aç qalır.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
İş sevmèzni eĺ sevmèz.
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Eyiĺikni eĺ unutmàz.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Babasını aldatqan, eĺni de aldatır.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~eĺa~
濃褐色 Aenfaarf
{noisette/cor da avelã}
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.

~eĺal~
ハラール حَلَالْ Halal
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Malım eĺal -- canım sağ.

~eĺek~
篩 Siff, Sift
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Yañı eĺek törge asılır.

~eĺĺi~
五十 fofzeg
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Eĺĺi -- alıñ beĺĺi.
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.

~eĺmaz~
金剛石 Diamant, Brillant
Eĺmaz yerde qalmàz.
Eĺmaznı kim almàz?
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.

~em..em~
また also
Em ticaret, em ziyaret.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Em suçlu, em küçĺü.

~emanet~
保管 bonne garde/custódia {safekeeping}
Emanetke hiyanetĺik olmàz.

~emçek~
乳首 mamilo {nipple}
{Broscht}
Ağlamàğan balağa emçek bermèyĺer.

~emek~
労働 Aarbecht
Emek aqqında
Emek -- ömürniñ zinetidir.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Barnıñ başı -- emekte.
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Yigitni emek tanıtır.

~emir~
アミール émir/emir ou amir {emir}
注文 Befeel, Kommando
Emir qulu er şeyge azır.
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.

~en~ (@)
幅 Breet
Eni keĺse -- boyu keĺmèz, boyu keĺse -- eni keĺmèz.

~en~ (@@)
焼き印 ferrete {branding iron}
|||||

~endek~
溝 Gruef
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.

~enmek~
下降する ofstamen
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Baht kökten enmèz.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.

~eñ~
最も meeschter
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Eñ büyük baylıq -- aqıldır.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.
Eñ düĺber bahtlı olmàz.

~eñkiymek~
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.

~ep~ (@)
すべて alleguer, alleguerten, allen
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.

~ep~ (@@)
解決 Léisung, Opléisung, Solutioun, Resultat
Ebi keĺse, cebi keĺmèy, cebi keĺse, ebi keĺmèy.
Ebini tapqan et aşar.
Ebini tapqan ayğa uçar.

~er~ (@)
毎 all {every}
各々 jiddwer, jidder {each}
*er kim*
*er kes*
*er şey*
Er söz yerince aytılır.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Er bir işni öz waqtında yap.
Emir qulu er şeyge azır.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Er qoy öz bacağından asılır.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Er dertniñ dermanı bar.
Sağ qulğa er kün bayram.
Er molla biĺgenini oqur.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Er horaz öz kümesinde padişa.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Er düĺberde bir min bar.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.
Er dertniñ bir dewası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.

~er~ (@@)
男 Maansmënsch, Här
夫 Mann
Üner erniñ qanatı.
Erinçekni er almàz.
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Bala -- bağır, er -- yürek.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Qartayğan qız er saylamàz.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Er ketirsin, qadın yetkizsin.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Otuzda er -- arslan.
Atsız er -- qanatsız quş.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.

~er kes~
各 jiddwereen, jiddereen
{everyone}
Er keske öz Watanı tatlı.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Öĺüm er kesniñ başında.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Sabırlını er kes sever.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.

~er kim~
各人 jiddereent, jiddereng, jiddwereent, jiddwereng
{each one}
Er kimniñ iradesi öz qolunda.
Er kimniñ öz Zöresi bar.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.
Er kimniñ bir qılığı bar.

~er şey~
あらゆる事 alles
{everything}
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.

~erinçek~
怠け者 Lidderhanes, Faulenzer, Pascha
Erinçekniñ yarını bitmèz.
Erinçekni er almàz.

~erkeĺemek~
甘やかす verhätschelen
Sevgeniñni erkeĺersiñ.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.

~erte~
早 fréi,, éier, ier
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Erte çıqqan yol alır.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Erte turğannıñ işi yöner.
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Erte sevgen tez bezer.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.

~es~
念頭 Verstand {mind}
*esĺi*
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.

~esĺi~
上級 Senior, Hielenner, Hielenter
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.

~esap~
数量 Kalkulatioun, Rechnung
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Esapsız qasap olmàz.
Esaplı dost ayırılmàz.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.

~eski~
古い al
*eskirmek*
Eski urba yañısını saqlar.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Eski dost duşman olmàz.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Eski ton cılıtmàz.
Eskisi olmày, yañısı olmàz.

~eskirmek~
古いものになる alt ginn
Kiygen tonıñ eskirir, kiydirgeniñ eskirmèz.

~esmek~
吹く blosen
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.

~esmeri~
浅黒い brong {swarthy}
{basané/moreno}
Esmeri de olsa -- totay qız.

~eşek~
ロバ Lesel
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
At çalışır, eşek yer.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.

~eşik~
遺 Ruin
*eşiĺmek*
Eşik körgenni almà, beşik körgenni al.

~eşiĺmek~
崩壊する to disintegrate (intransitive)
*eşik*
|||||

~eşitmek~
聞く héieren
Diñĺegen özüni eşitir.
Şıbırdağanıñ Şıbanğa eşitiĺe.
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Eşitkeniñ emiştir, körgeniñni ayt.

~et~
肉 Fleesch
お肉 Fleesch, Buch, Gesolpertes
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Ebini tapqan et aşar.
Tırnaq etten ayırılmàz.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.
Ucuz etniñ şorbası tatımaz.

~etek~
袴 Jupe
{lower part of clothes}
İĺişken etegiñni kes taşla.
Etegi yamannı it qapar.

~etik~
靴 Schong
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.

~etmek~
おこなう doen
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Adamnı adam etken iştir.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Kerek yoqnı bar eter.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Zarardan qorqqan kar etmèz.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.

~ev~ ~üy~
家屋 Haus
*ev-yurt*
*evĺenmek*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Unsuz evden qamur alır.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Bala -- evniñ güĺü.
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
Balalı evde sır turmàz.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Tuzlu-tuzsuz -- oğlumnıñ evi.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.
Birĺik evde bereket bar.
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.
Başsız evde bereket olmàz.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Ev içeriden yıqılır.
Evge sığmàğan iĺge sığmàz.
Öşek-fesat ev bozar.
Öşek ev bozar.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Ev almà, qomşu al.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Çoban öz eviniñ musafiridir.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Maqtanğannıñ evine bar.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.
Qurulğan ev boş qalmàz.
Temeĺsiz ev yıqılır.
Üyge üyseñ de yetmèz.
Aşa tüyni -- dolan üyni.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~ev-yurt~
住居 Wunneng
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında

~eveĺ~
先に ier, éier
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.

~evĺat~
子孫 Nowuess
Şu babanıñ şu evĺadı.

~evĺenmek~
結婚する bestueden
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.

~eyi~
良い gutt, schéin, zerguttst, zerguttstert
Yemişniñ eyisini qurt aşar.
Eyi dost aqrabadan eyidir.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Eyiĺik yerde qalmàz.
Eyiĺik yapsañ, soñunace yap.
Eyiĺikni eĺ unutmàz.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.


-=Ff=-

{~faqır~}
~faqırlıq~
貧困 Aarmut
Caiĺĺik -- faqırlıqtan beterdir.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.

~fayda~
利益 Boni, Gewënn, Profit
*faydalı*
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~faydalı~
有益 profitabel, rentabel, rechnen
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~Fazıl~
ファジール Fazil
{masculine given name and surname}
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL

~fikir~
思想 Gedanken, Iwwerleeung
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.

~fiĺ~
象 Elefant
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.

~fiĺcan~
コーヒーカップ Kaffitaass
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.

~feda~
犠牲 Opfer {sacrificing}
{immolation/imolação}
Sevgi içün can feda.

~fesat~
喧嘩 Gestreits, Zodi
Öşek-fesat ev bozar.
Boyu -- kesat, içi -- fesat.

~Fetisĺamow~
フェチスラム {masculine surname}
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~folqlor~
民間伝承 Folklor
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

{~fuqare~}
~fuqareĺik~
貧困 Aarmut
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Fuqareniñ baylığı -- sağlığıdır.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Fuqareĺik -- ottan köĺmek.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
Fuqareniñ malı başı ucunda.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Fuqareniñ aşı -- omaç.


-=Gg=-

~gece~
夜 Nuecht
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.

~gemi~
船 Schëff, Segelschëff, Passagéierschëff, Frachtschëff, Croisièresschëff
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.

~geveze~
刺激 iergerlech
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.

~gizĺi~
秘 geheim, heemlech (прикметник)
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.

~göĺ~
湖 Séi
Aşı eĺden, suwu -- göĺden.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Baqa -- batağına, balıq -- göĺüne.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.

~gönce~
花芽 Knosp
{Blumm}
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Güĺüne baq da, göncesini al.

~göñüĺ~
心 Häerz, Séil
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Göñĺüñdeki -- tiĺiñde.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Göñĺü qaranıñ yüzü qara.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
Göñüĺden göñüĺge yol bar.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Yarım alma -- göñüĺ almà.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.

~güdürdemek~
ごろごろ鳴る dubberen, ramoueren, rubbelen
*güdürdi*
Yağmàsa da, güdürdey.

~güdürdi~
ごろごろ鳴 borborygmes/retumbando {rumbling}
*güdürdemek*
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.

~güĺ~
薔薇 Rous
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Zornen açqan güĺ qoqmàz.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Ğurbetĺik güĺni soldurır.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Bala -- evniñ güĺü.
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.
Güĺüne baq da, göncesini al.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.

~güzeĺ~
良い schéin
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Güzeĺĺik bazarda satılmàz.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Güzeĺĺikke toyulmàz.
Terek yaprağınen güzeĺdir.
Zornen güzeĺĺik olmàz.


-=Ğğ=-

~ğaĺip~
勝者 Gewënnerkeet
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.

~ğam~
哀情 Melancholie
Añı yoqnıñ ğamı yoq.
Canı barnıñ, ğamı bar.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.

~ğana~
〜「かろうじて」〜knapps
*azğana*
|||||

~ğarip~
可哀想 aarm, arem
{(of a person) considered to be deserving of pity or sympathy.}
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.

~ğurbet~
異国 Ausland, Friemd, auslännesch, friem (прикметник)
{чужина}
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Ğurbetĺik güĺni soldurır.


-=Hh=-

~haber~
噂 Neiegkeet, Noriicht, Nouvelle, Aktualitéit
*yahşı haber*
Yaman haber tez cayrar.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~halq~
国民 Natioun
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Halq ve birĺik aqqında
Halq üfürse -- boran olur.
Halq yürgen yoldan yür.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Halqta olğan, padişada olmàz.
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.
Halqnen yaşa, halqnen öĺ.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Halq yahşılıqnı unutmàz.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Halq aytmàz, halq aytsa -- yañlış aytmàz.
Halqta olsa -- sende bar.
Halq tanısa -- dünya tanır.
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Halq işi -- aq iş.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Öz-özüñni maqtamà, halq seni maqtasın.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Aq sevgenni halq sever.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.

~hamır~ ~qamur~
生地 Deeg, Broutdeeg, Hiefdeeg, Nuddelsdeeg, Pizzasdeeg
Unsuz evden qamur alır.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.

~han~
ハーン Khan (Titel)
Kiyev sıyı -- han sıyı.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.

~hanım~
淑女 Damm, Madamm, Fra
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~harap~
台無し zersidelt
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

{~hasta~}
~hastalıq~
病気 Krankheet, Kränkt
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Hasta hasta degiĺ de, hasta baqqan hastadır.
Hasta baqqanıñ -- hasta yatqanıñ.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.

~hatır~
記憶 Undenken
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.

~hazine~ ~hazna~
埋蔵 Schatz, Schaz
Hızmet tübü -- hazine.
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.

~hawf~
危険 Gefor
Deveniñ hawfı cardan.

~hàyır~ (@@)
いいえ Nee, Neen, Neestëmm
|||||

{~hayır~}
~hayırlı~ (@)
祝福 Segen
恵み Gnod
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Beĺĺi duşman gizĺi dosttan hayırlı.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Keç olsun -- hayırlısı olsun.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.
Azdamı hayır, çoqtamı?

~hırlı~
正直な reell, éierlech, grondéierlech, integer
<hırsız>
|||||

~hırsız~
盗人 Déif, Russkiy
{Russian Federation}
<hırlı>
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaşlardır.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaştır.
Arsızğa hırsız yoldaştır.
Hırsızlıq qırq küngece.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.
Hırsıznıñ qalpağı yanar.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.
Hırsız azar, doğru ozar.
Hırsıznen yoldaş olmà.

~hıyar~
胡瓜 Kornischong
Qara qışta taze hıyar.
Qız ösümi -- hıyar ösümi.
Hıyarğa köre, turupqa şükür.

~hızmet~
職 Job, Schaff
Hızmet tübü -- hazine.
Hızmetine köre ürmeti.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Ömür etüv -- iĺge hızmet etüv.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~hor~
不幸な人 saudomm, onglécklech, domm, bedauerlech
Zorluq -- horluq degiĺdir.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Ana-babasını horlağan özü horlanır.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.

~horaz~
オスニワトリ Hunn
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Baynıñ horazı da qozlar.
Er horaz öz kümesinde padişa.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.

~hoş~
嬉しい frou, glécklech
*hoş keĺmek*
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.

~hoş keĺmek~
歓迎される begréisst sinn
{wëllkomm}
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.

~husus~
場合 Fall, Choix
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~hususan~
特に besonnesch, speziell
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.


-=İi=-

~ibret~
教化の一箇 édification/edificação {a piece of edification}
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.

~iç~ (@)
内側 bannenzeg, bannescht, bannen, bannenan, bannendran, dobannen
{an, bannen, bannent}
*içek*
*içeri*
*içmek*
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Tışına baqmà, içine baq.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
İçiñ ağırsa -- boğazıñnı.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
İçkiciniñ içindeki tışında.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Dert içten kemire.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Boyu -- kesat, içi -- fesat.

~iç~ (@@)
全然 "not at all"〜 (in the combination with 〜mà/mè negation)
*iç kim*
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.

~iç kim~ (@@)
誰も kengem, keen
{nobody}
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
İç kim dünyağa terek olmàğan.

~içek~
腸 Daarm
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.

~içeri~
内 bannenan, dobannen
Ev içeriden yıqılır.

{~içki~}
~içkiciĺik~
酩酊 Soff
İçkiciĺik aqqında
İçkiciniñ içindeki tışında.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.
İçkiciĺikniñ soñu -- sofulıqtır.

~içmek~
飲む drénken, saufen
吸う raachen, patschen
*içki*
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Tuwğanıñnen aşa-iç, bazarlıq etmè.
Suw içken quyuña tükürmè.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Baznası ötken, bal içer.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
İçseñ iç, aqlıñnı içmè.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.

~içün~
〜「以下のために」〜"for the love of"
~の為に ~"because of" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
Ögrenmek içün yaşa, yaşamaq içün ögren.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Balası içün ana ateşke kirer.
Sevgi içün can feda.
Aq dost qara kün içün.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.

~iftira~
名誉毀損 Beschass
İftiradan insan yanğan.

~iĺ~
地域 Land
*eĺ* (@@)
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Evge sığmàğan iĺge sığmàz.
Ömür etüv -- iĺge hızmet etüv.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.

~iĺac~
薬 Drog (Medikament,Medezin)
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~iĺe~ {~ĺe~}
〜と 〜"with"
〜「また」 〜"also" (〜niñ/nıñ,....ĺe....)
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~iĺim~
科学 Wëssenschaft {science}
{science/ciência}
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
İĺim -- aqıl çoqrağıdır.
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
İĺim qazanı aç qalmàz.

~iĺişmek~
しがみつく klammeren, klameren, festklameren
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
İĺişken etegiñni kes taşla.

~iĺmek~
服をぶら下げる Kleedung hänken
吊る hänken (transitive)
蝶番 Jarnéier
*iĺişmek*
Körmèmiş çırağın törge iĺer.

~iman~ ~inam~
信仰 Hoffnung
*inanmaq*
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.

~inanmaq~
信じる gleewen
*iman* *inam*
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.
Suwğa tayanmà -- saruşqa inanmà.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.

~ince~
細い dënn
ファイン fein
細かい fein
Yip ince yerinden üzüĺir.

{~indemek~}
~indemèmek~
黙る schwätzen net {to keep silence}
{garder le silence/manter silêncio}
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.

~ine~
針 Nol, Bitznol, Strécknol
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.

~insan~
人間 Mënsch
*insaniyet*
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
İnsannıñ beĺası tiĺindedir.
Zenaat -- insannıñ baylığı.
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Aywannı acımàğan, insannı da acımàz.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
İftiradan insan yanğan.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
İnsan qadrini insan biĺir.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.

~insaniyet~
人道 Mënschlechkeet, Mënschheet
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.

~irade~
意志 Wëllen
Er kimniñ iradesi öz qolunda.

~iraq~ ~yıraq~
遠く fort
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.

~irmek~
達成する erreechen, bewierken, leeschten, ausriichten
Çalışqan, maqsadına irer.

~ise~
〜「 だが(逆説接続)」 〜"but"
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.

~isim~
名前 Numm
İsmi bar, cismi yoq.

~isse~
部 Stéck
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~İstanbul~
イスタンブール Istanbul
Soray-soray İstanbul tapılğan.
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.

~istek~
欲望 Wonsch
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.

~istemek~
望む wëllen
尋ねる begieren
*istek*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Doğru söz yemin istemèz.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Sağlam baş yastıq istemèz.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Almağa isteseñ, bermege alış.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ, tiĺiñni tıy.

~iş~
作業 Aarbecht
演技 Dot
作業 Job
一作品 Aarbecht {a peace of work}
労 Zwangsaarbecht
*işĺemek*
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Sözü aqnıñ işi aq.
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
İşi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı barnıñ işi bar.
Aşı yoqnıñ işi yoq, işi yoqnıñ aşı yoq.
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Başlanğan iş -- bitken iş.
Adamnı adam etken iştir.
Adam işte sınalır.
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Aştan qal, işten qalmà.
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
İşten qorqmà, iş senden qorqsun.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.
İşten qorqmàğan, qıştan qorqmàz.
İş bitti -- zamet unutıldı.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Altın ateşte biĺinir, insan -- işte.
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
İşni biĺgennen keñeş.
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Yarınki işke bugünden dawran.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Aceĺe işke şeytan qarışır.
Başlanğan iş -- bitken iş.
Başlağan işiñni taşlamà.
Er bir işni öz waqtında yap.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Adam iş başında beĺĺi olur.
İşin' olmàğan işke soqulmà.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.
İş arasında iş biter.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Qalğan işke qar yağar.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
İşsiz keĺip, işten qaldırır.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
İş sevmèzni eĺ sevmèz.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
İş sevmèzge it baqmàz.
İşi yoq it suwarır.
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Erte turğannıñ işi yöner.
Halq işi -- aq iş.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yañğıznıñ işi bitmèz.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
İş bitirgenniñ işi biter.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
İşniñ başı -- sağlıq.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Yigit işinen añılır.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Qonaqbaynıñ işine kirişmè.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Aşı tüzniñ, işi tüz.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

~işanmaq~
信頼する trauen
*işanç*
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
İşi yoqqa künde bayram.
Eĺge işanğan aç qalır.
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.

~işanç~
信頼 Zoutrauen
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.

~işĺemek~
働く schaffen
栽培する akeren
働く {to labor (to make vain efforts)}
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişĺer.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
İşĺegen -- tişĺer.
İşĺegen demir totlanmàz.
Söyĺep köstergence, işĺep köster.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
İşĺemege biĺmègenniñ işi bitmèz.

~iştaa~
食欲 Appetit
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.

~iştiraq~
参加 Participatioun
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.

~it~ ~köpek~
犬 Hond, Mupp
Yuwaş it ürümep tişĺer.
Bir ayağını alğance, bir ayağını it aşar.
İt itke, it de -- quyruğına.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
İş sevmèzge it baqmàz.
İşi yoq it suwarır.
İt uruwını tanımàz.
Toy aşına it toymàz.
İtnen mışıq dost olmàz.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
İt itĺigini yapar.
Etegi yamannı it qapar.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
İt itĺigini etmèy qalmàz.
İtten it tuwar.
İtke -- it öĺümi.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
İt de olsa, ırızı bar.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
İt ağzına bir kemik.
Qorqaq it ürip yeñer.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Köy köpeksiz olmàz.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Aşağan yerine it de qaytar.
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.
Ortaq malnı it yemèz.

~itemek~
押す rippen, schubsen, stoussen
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.

~ihtimal~ ~itimal~
確率 Wahrscheinlechkeet, wahrscheinlech
İtimal derya yanar.

{~inayet~ ~hinayet~}
~iyanet etmek~ ~hiyanet etmek~
支える ënnerstëtzen
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Emanetke hiyanetĺik olmàz.

~iye~
持ち主 Besëtzer, Proprietär
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.

~iz~
足跡 Spur {trail}
痕跡 Spur {trace}
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Dünyada iziñ qalsın.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.


-=Iı=-

~ıntılmaq~
試みる probéieren, ausprobéieren
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~ırım~
良い魔法 wäiss Magie
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.

~ırız~ ~rız~
意識のある Gewëssen
İt de olsa, ırızı bar.


-=Kk=-

~Kabe~
カアバ الكَعْبَة ‎‎Kaaba
Kabege barsa da, acı olmàz.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.

~kağıt~
紙 Pabeier
Yürek tutmàsa, kağıt tutmàz.

~kar~
利得 Plus-value
Ar etken -- kar etmèz.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Zarardan qorqqan kar etmèz.

~kebap~
ケバブ Grillfleesch, Kebab {kebab}
{kebab/churrasquinho}
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~keç~
遅 spéit
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.
Keç olsun -- hayırlısı olsun.

~keçmek~
通過する duerchgoen (intransitive)
浸透する opstiechen
Qattı söz qabırğadan keçer.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Köpür yapqan özü keçer.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

~keĺin~
花嫁 Braut
義理の娘 Schnauer
*keĺinçek*
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Keĺin-keĺindeş -- ömürĺik kündeş.
Keĺin de qaynana olur.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.

~keĺinçek~
若い妻 jeune épouse/jovem esposa {a young wife}
イイズナ Mauswisel (Mustela nivalis)
|||||

~keĺmek~
{~ketirmek~}
来る kommen, matkommen
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
İşsiz keĺip, işten qaldırır.
Suwğa barıp, suwsuz keĺir.
Perşenbeniñ keĺişi Çarşenbeden beĺĺi.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
Ebi keĺse, cebi keĺmèy, cebi keĺse, ebi keĺmèy.
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Oñğannıñ atı oñğa keter.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Saqla samannı -- keĺir zamanı.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Er ketirsin, qadın yetkizsin.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Dostnıñ keĺgeni -- bayram.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Qırq dereden suw ketirir.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Canğa keĺecek malğa keĺsin.
Başqa keĺecek, malğa keĺsin.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Dinsizniñ aqqından imansız keĺir.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Eni keĺse -- boyu keĺmèz, boyu keĺse -- eni keĺmèz.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmasañ -- özü.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmasañ -- özü.
Keĺgenge ket deniĺmèz.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Musafir qısmetinen keĺir.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.
Aramdan keĺgen -- boranğa.
Boş torbağa at keĺmèz.

~kem~
未満 {less than}
Qadı özüne kem almàz.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.

~kemik~
骨 Schank, Schank, Sprenz
İt ağzına bir kemik.

~kemirmek~
齧る uknabberen
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
Dert içten kemire.

~kene~
再び erëm (eng Kéier)
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.

~keñ~
広 breet
*keniş*
Doğrunıñ yolu keñdir.
Qara yerniñ qarını keñ.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmàz.

~keñeş~
助言 Berodung, Rot, Rotschlag, Rotschlo
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
İşni biĺgennen keñeş.
Keñeşĺi toy bozulmàz.

~keniş~
幅広い breet
*keñ*
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~kerçek~
真実 Wourecht
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.

~kere~
隙 Mol, Kéier
{counting}
Adam adamnı bir kere aldatır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.

~kerek~
必要 néideg
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.
Kerek yoqnı bar eter.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?

~keri~
後ろへ erëm
{returned}
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.

~kermek~
広がる erstrecken
|||||

~kertik~
印形 Ofzeechen
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.

~kes~
者 Persoun
*er kes*
İĺişken etegiñni kes taşla.

~kesat~
短い人 keurzen Persoun
{shorty (a short person)}
Boyu -- kesat, içi -- fesat.

~keskin~
鋭い schneideg
鋭い schaarf
Keskin sirke qapına zarar.
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Qaĺem -- qılıçtan keskindir.
Aqlı keskinniñ eĺi altındır.
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~kesmek~
切る schneiden, schnëppelen
*keskin*
*yetkizmek*
Cemaat kesken parmaq qanamàz.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.

~kestane~
栗 Käscht
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.

~ketmek~
去る erausgoen, fortgoen, ofgoen
行く goen
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Qaçıp ketseñ, saçıp ket.
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
Aldın ketken yol alır.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Waqtıñ ketti -- bahtıñ ketti.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Ayağınen ketken keĺir, başınen ketken keĺmèz.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.
Tende bitken, tepeşirde keter.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Keĺgenge ket deniĺmèz.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~keyf~
良い気分 schéin Laun
{good mood}
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Baynıñ keyfi kelgence, carlınıñ canı çıqar.
Qade kimde -- keyf onda.

~kibar~ ~kibbar~
官僚 Bürokrat
{bureaucrat}
Kibarlıq -- başqa beĺadır.

~kibi~
〜「といった」 〜"such as"
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Dünya -- degirmen, çarh kibi döner.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.

~kiçik~ ~küçük~
小 kleng
ジュニア kleng
小さい kleng
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.
Büyükniñ kiçigi olğance, kiçikniñ büyügi ol.
Duşmannıñ kiçigi de büyük beĺa ketirir.
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~kim~
「未知の人」 "uknown person"
*kim?*
*er kim*
*iç kim*
*kimse*
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Qade kimde -- keyf onda.

~kimse~
誰でも {anybody}
誰も {nobody}
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Kimseniñ aqqı kimsede qalmàz.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
Öz-özüni pek begengen, kimsege özüni begendiramàz.

~kim?~
「どの人?」"what person?"
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Eĺmaznı kim almàz?

~kirmek~
上がり込む betrieden, goen, alafen
*kirsetmek* *kirgizmek*
Balası içün ana ateşke kirer.
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Qonaqbaynıñ işine kirişmè.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.
Aldıña baqıp kir de, artıña baqıp çıq.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~kirsetmek~ ~kirgizmek~
追加する addéieren, derbäimaachen, noleeën, afügen
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~kirpi~
針鼠 Däreldéier, Igel, Kéiseker
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.

~kişi~
人 Persoun
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Kişige ürmet etseñ, ürmet körersiñ.
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Eyiĺikke eyiĺik eter er kişi, kemĺikke eyiĺik eter er kişi.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.
Toq kişini sıylamaq zor.
Utançaq kişi aç qalır.

~kişnemek~
いななき hennir/relinchar {to neigh}
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.

~kitap~
本 Buch
Kitap -- biĺgi anahtarı.
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.

~kiyev~
婿 Eedem
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Kiyev sıyı -- han sıyı.
Kiyev qaynata toprağındandır.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.

~kiymek~
纏う verkleeden {to don}
{to put on shoes; to put on clothes}
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Kiygen tonıñ eskirir, kiydirgeniñ eskirmèz.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
Şeytanğa çarıq kiydirir.
Ton kiygen toñmàz.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.

~kïr~
垢 Schwéngerei, Dreck
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Aq urba kïr kötermèy.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~köçer~
車軸 Achs
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.

~kök~
天 Himmel
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Kökke degiĺ, köpke baq.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Baht kökten enmèz.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.

~köĺge~ ~köĺetke~
影 Schiet
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.
Qoyan öz köĺetkesinden qorqar.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Yigit köĺgesine yigit saqlanır.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.

~köĺmek~
着物 Hiem, Chemisier
Öz köĺmegiñ özüñe yaqın.
Yañğızlıq -- ottan köĺmek.
Fuqareĺik -- ottan köĺmek.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~kömeç~
木炭 Kuel {charcoal}
{charbon de bois/carvão de lenha}
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~kömür~
石炭 Kuel
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Balasıznıñ ömrü -- kömür.
Ötken ömür -- söngen kömür.

~könmek~
受け入れる acceptéieren, akzeptéieren
Azına könmègen, çoqunı körmèz.

~kör~
盲目的 blinn
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.

~köre~
〜「によれば」〜"according to" (〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) + [~~])
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Hızmetine köre ürmeti.
İyesine köre biyesı, babasına köre balası.
Anasına köre balası.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
Musafirine köre sıyı.
Hıyarğa köre, turupqa şükür.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

~körmek~ ~körümek~
見る gesinn, ugesinn
*köre*
*körmèmiş*
*köstermek*
*küzgü*
*kör*
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Deve öz qambırını körmèz.
Atalmàğan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Bala ne körse, şunı yapar.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Eşik körgenni almà, beşik körgenni al.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Menim körgenimni duşmanım körmèsin.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Eşitkeniñ emiştir, körgeniñni ayt.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Çoq yaşağan çoq körer.
Başqa tüşkenni közü körer.
Quş yuwada körgenini küter.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Ürmet etseñ -- ürmet körersiñ.
Kişige ürmet etseñ, ürmet körersiñ.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Özü çirkin, küzgüden körer.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
Musafir az oturır, çoq körer.
Azına könmègen, çoqunı körmèz.
Suw körmèzden papuç çıqarmà.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.
Bazar körgen eçkiden qorq.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.
Yastıqnı körgende közü yumula.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.

{~körmèmiş~}
~körmèmişĺik~
不遜 Arroganz, Iwwerhieflechkeet
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.
Körmèmişniñ kününe ĺanet.
Körmèmiş çırağın törge iĺer.

~köse~
髭がない ouni Baart
{beardless}
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.

~köstermek~
実証する weisen
Söyĺep köstergence, işĺep köster.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.

~kötek~
戦い Kläpperei, Messerpickerei
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Köteknen añlatmà, lafnen añlat.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.

~kötermek~
上げる hiewen
Sirkesi suw kötermèy.
Etik kiydim dep, çarığıñnı köterip atmà.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Halq kötergenni kimse endiralmàz.
Aq urba kïr kötermèy.
At tepmesini at köterir.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.

~köpür~
橋 Bréck
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Köpür yapqan özü keçer.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.

~köpürmek~
泡立たせる schaimen
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.

~köy~
村 Lokalitéit
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Köy köpeksiz olmàz.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Köy ahmaqsız olmàz.

~köz~
目 A, An
目目 Aen
疫病神 jinx
*közyaş*
*açköz*
*suw közü*
*tañ közü*
*körmek*
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Atalar sözü -- aqılnıñ közü.
Köz qorqaq, qol batır.
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Bala -- köz nuru.
Ana balağa eki köznen baqar, baba -- bir köznen.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Yaman közden saqın.
Yalancı közünden biĺinir.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Doqsan beĺiñ bükreytir, eki közüñ çökreytir.
Başqa tüşkenni közü körer.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Köz -- körmek içün, aqıl -- biĺmek içün.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Özü toysa da, közü toymàz.
Özü toymàznıñ közü toymàz.
Açnıñ közü aşta.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.
Qaramanlıqnıñ közü yoq.
Güzeĺ körmek közge fayda.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Dertĺi közge yuqu yoq.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Özü toyar, közü toymàz.
Aç közüñni, açarlar közüñni.
Saqınğan közge çöp tüşer.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.
Yastıqnı körgende közü yumula.

~közyaş~
涙 Tréinen
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.

~küç~
力 Kraaft, Bremsleeschtung
力 Force, Gewalt, Vehemenz
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Küçüñ yetmèse, küçenmè.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Baynıñ küçü cebinde.
Em suçlu, em küçĺü.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.

~küĺ~
灰 Äschen
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Şeytandan: -- 'Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~küĺkü~
笑い Laach
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.

~küĺmek~
笑う laachen, kranklaachen
*küĺümsiremek*
*küĺkü*
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Dost ağlatıp, duşman küĺdürip aytar.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Yaşlığıñda oynap-küĺ.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.

~küĺümsiremek~
schmunzelen, schmunzen
|||||

~kümes~
鳥屋 Juck
Er horaz öz kümesinde padişa.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asmà.

~kümüş~
銀 Sëlwer, sëlwer, sëlwereg
Baqırdan kümüş olmàz.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.

~kün~ (@)
日 Dag {day}
*küneş*
*kündüz*
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
İşĺegenniñ işi biter, işsizniñ künü keter.
Yaznıñ künü qış besĺer.
İşi yoqqa künde bayram.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Aq dost qara kün içün.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Yamanğa künüñ qalmàsın.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Körmèmişniñ kününe ĺanet.
Hırsızlıq qırq küngece.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.
Atnı baqsañ -- biñ künge, baqmàsañ -- bir künge.

~kün~ (@@)
嫉妬 Jalousie, Näid
*kündeş*
*küncü*
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.

~küncü~ (@@)
嫉妬 jalous, neidesch (прикметник)
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.

~kündeş~ (@@)
競争者 Rival, Konkurrent
Keĺin-keĺindeş -- ömürĺik kündeş.

~kündüz~
昼間 am Dag
{daytime}
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.

~küneş~ (@)
太陽 Sonn
*küneş doğuw*
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Bir kökte eki küneş olmàz.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.

~küneş doğuw~ (@)
旭 Sonnenopgang, Sonnenopgank
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.

~küreş~
挌闘 catch,lutte/luta {wrestling}
*küreşmek*
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Yıqılğan, küreşke toymàz.

~küreşmek~
闘う lutter,catcher/lutar {to wrestle}
*küreş*
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.

~kürpe~
ブルグル {cracked grain}
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.

~kürsünmek~
内臓を抜く étriper/destripar {to gut}
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.

~küsmek~
気を悪くします s'offenser/ofender-se {to take offence}
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~kütmek~
待つ ofwaarden, gäipen, laueren
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Quş yuwada körgenini küter.

~küydürmek~
燃やす brennen
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.

~küz~
秋 Hierscht
Baaŕdeki areket -- küzdeki bereket.
Yarsız ayat -- suwuq küz.

~küzgü~
鏡 Spigel
Özü çirkin, küzgüden körer.


-=Ll=-

~laf~ ~lap~
討論 interaction/interação {interaction}
会話 Gespréich, Conversatioun, Konversatioun
演説 Sprooch, Ried, Festried
*laf etmek*
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söyĺemege biĺmègen lafnı bozar.
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.
Lafnı tüşünip ayt.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Kiçik iş büyük laftan hayırlı.

~laf etmek~
話す rieden, schwätzen
Çoq laf etken çoq yañılır.
Köteknen añlatmà, lafnen añlat.

~loqma~
一片 Stéck
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.
Yağma loqmanı qapma.

-=Ĺĺ=-

~ĺakin~
「これとは対照的に」 "in contrast to that"
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.

~ĺanet~
呪わ geflucht {cursed}
Körmèmişniñ kününe ĺanet.

~ĺegen~
浴槽 Bidden
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?

~ĺeke~
点 Eess, Spot
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.

~ĺezet~
味覚 {gusto}
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Aşnıñ ĺezeti -- qonaqbaynen.
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

-=Mm=-

~maaĺĺe~
町の地区 Quartier
{a part of a town or city having a specific character or use.}
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.

~mal~
所有物 Eegentum, Proprietéit, Immobilie
家畜 Véi {livestock}
{bétail/gado}
*mal-para*
Kimi can derdinde, kimi mal derdinde.
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Yahşı niyet -- yarı mal.
Qıznıñ malı -- qız özü.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Can dostuñ candan keçse de, mal dostuñ malından keçmèz.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Dünya malı dünyada qalır.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Canğa keĺecek malğa keĺsin.
Başqa keĺecek, malğa keĺsin.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Mal tapqance aqıl tap.
Fuqareniñ malı başı ucunda.
Az bergen -- candan berir, çoq bergen -- maldan.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.
Az bergen -- candan, çoq bergen -- maldan.
Ortaq malnı it yemèz.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.
Malım eĺal -- canım sağ.
Ağlağannıñ malı küĺgenge hayır etmèz.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Mal -- cannıñ duşmanıdır.
Göñüĺ hoşluğı maldan eyidir.

~mal-para~
資産 Fongen {assets}
{actif/espólio}
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında

~mana~
常識 Bedeitung, Sënn
*manaçıq*
|||||

~manaçıq~
いいわけ Excuse, Entschëllegung
Balaçığım -- manaçığım.

~maña~ ~mağa~
「私に」 "to me"
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~maqsat~
目的 But, Finalitéit, Zweck
Çalışqan, maqsadına irer.

~maqtamaq~
賞賛する luewen (transitive)
*maqtançaqlıq*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Maqtanmà qaz -- üneriñ az.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Maqtanğannıñ evine bar.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.

~maqtançaqlıq~
虚栄 vanité/vanglória {vainglory}
{optrompen}
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında

~masat~
マサット Wetzstol
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.

~masqara~
笑い草 risée/objeto de ridículo {laughingstock}
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.

~maşa~
バーベキュートング [ماشه] pinces de barbecue/pinças de churrasco {BBQ tongs}
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.

~men~
私 ech {I}
*maña*
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Menim körgenimni duşmanım körmèsin.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Borc menim, qasevet seniñ.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.

~meramet~
慈悲 Erbaarmen
Merametten dert asıl olur.

~merdiven~
階段 Trap, Kellertrap
梯子 Leeder, Stréckleeder
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.

~merum~ ~marum~
故人 verstuerwen {deceased}
{décédé/falecido}
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.

~meşaqqat~
経験 Prouwen, Prüfungen, Leidensweeër, Martyriumen {ordeals}
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.

~Mevĺa~
神 Herrgott {the Lord}
{le Seigneur/o Senhor}
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.

~meydan~
自由な公共空間 de Maydan {Free public space}
広場 Plaz {square}
空き Plaz {room}
Yigit olsañ meydanğa çıq.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.

~meywa~
果物 Friichten, Uebst
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.

~mezar~
墓地 Kierfecht {graveyard}
Balalı ev -- bazar, balasız ev mezar.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.

~min~
欠陥 Defekt, Feeler, Anomalie
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Er düĺberde bir min bar.

~minder~
敷き布団 Matrass
Minder qoyğan özü oturır.

~minmek~
登る klammen
上昇する eropklammen
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.
Dünya -- merdiven, biri ener, biri miner.
Balanı erkeĺeseñ, başıña miner.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
At minmek yigitke yaraşır.
At minmegen at minse, ayday-ayday öĺdürir.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.
At minse atasını tanımàz.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~miras~
継承 Ierfschaft
Baba üneri balağa miras.
Eñ hayırlı miras -- edeptir.

[~mıyaw~]
~mışıq~
猫 Muuss, Kaz
雌猫 Muuss
*mışıq balası*
*pardoş*
İtnen mışıq dost olmàz.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.

[~mï~]
~mışıq balası~
子猫 petit chat/gatinho {kitten}
|||||

~mıyıq~
鼻髭 moustaches/bigodes {mustaches}
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.

~molla~
ムッラー mulá/mullah {mullah}
Mollanıñ aytqanını yap, yapqanını yapmà.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.
Er molla biĺgenini oqur.

~muabbet~
友情 Frëndschaft (прикметник)
*muabbetĺik*
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.

~muabbetĺik~
調和 Harmonie
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.

{~munasebet~}
~munasebetĺer~
関係 Relatiounen {relationship}
Kişiĺer arasında munasebetĺer aqqında

~murat~ ~murad~
意図 Intentioun, Absicht
目的 Finalitéit {aim}
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Sabır etken -- muradına yetken.

{~musafir~ مُسَافِر‏ْ}
~musafirĺik~
おもてなし hospitalité/hospitalidade {hospitality}
Musafirĺik aqqında
Qız bala -- musafirdir.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Musafirine köre sıyı.
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Musafirĺikke barğanıñ -- musafir çağırğanıñ.
Balalı musafir -- beĺalı musafir.
Musafir az oturır, çoq körer.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Siyrek musafir sıylı olur.
Musafir quwulmàz.
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.
Qonaqbay musafirniñ quludır.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Çoban öz eviniñ musafiridir.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Musafir qısmetinen keĺir.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.

~mümkün~
可能 méiglech, eventuell, dran
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.

~münderice~
内容 Inhaltsverzeechnes
=

~müşküĺ~
深刻な schwéier
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.

~müşteri~
顧客 Client
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.


-=Nn=-

~nal~
蹄鉄 Houfeisen, Huffeisen, Beschlag
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.

~nam~
栄光の名前 Numm {name of glory}
{nom de gloire/nome da glória}
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.

~namaz~
サラート [نماز] Salat
Zornen namaz Allağa yaramàz.

~namus~
名誉 Éier
Namus ve borc aqqında
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.

~nasıl~
=ne kibi
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.

~naz~
綺麗 Beauté
Nazlı nazlanğance nazsız aşap toyar.
Az ayt -- naz ayt.
Qızı barnıñ nazı bar.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmàsañ -- özü.

~ne~ (@)
「未知のもの」"what"
*ne?*
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Ne sorasañ, baladan sora.
Bala ne körse, şunı yapar.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Bayğa bayram etmek ne şikar.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmegen, balnıñ qadrini ne biĺsin.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~ne?~ (@)
「物?」"what is the thing?"
Biĺgen biĺgisine işanır, biĺmègen nege işanır?
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?

~ne..ne~ (@@)
「「しない」.. 「しない」」neither..nor
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.

~nefis~
食欲 Appetit
Nefis cardan attırır.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~nesiĺ~
後世 Posteritéit
Aslına baqmà, nesĺine baq.
Yamannıñ -- nesĺini.

~nezaket~
優雅 Eleganz
Qabalıqnı nezaket yeñer.

~nişan~ ~nışan~
婚約 Engagement
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.

~niyet~
意図 Intentioun, Absicht
Yahşı niyet -- yarı mal.
Yahşı niyet -- yarı devĺet.

~nuqsan~
欠点 Desavantage, Nodeel {drawback}
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~nur~
輝き nimbus/nimbo {nimbus}
Talapkarğa nur yağar.
Bala -- köz nuru.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.


-=Oo=-

~o~
その事 that
あの人 that person
*oña*
Kimniñ arabasına minse, onıñ awasını çala.
Kimniñ arabasına minse, onıñ atını maqtay.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Oña şap da bir, şeker de.
Oña Şam yolu tüm-tüz.
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Qade kimde -- keyf onda.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~obur~
食いしん坊 Gourmang, Gurmang
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

~oca~
先生 sensei {sensei}
*ocapçe*
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.

~ocapçe~
先生 ♀sensei {sensei}
*oca*
|||||

~odun~
薪、木材 Brennholz, Holz
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.

~oğlan~
男の子 Bouf, Jong
Oğlan ve qız aqqında
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.

~oğul~
息子 Fils, Junior, Jong
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Tuzlu-tuzsuz -- oğlumnıñ evi.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğluñ tapılır.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.

~oğur~
幸運 Gléckséilegkeet
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.

~olmaq~
なりました ginn
*olsun*
Alçaçıq eşekke kim olsa miner.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Baqırdan kümüş olmàz.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Doğru söz accı olur.
Ayuw balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalar.
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Bağnı baqsañ, bağ olur, baqmàsañ -- dağ olur.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Demir qızğın olğanda dögüĺir.
Tarlada izi olmàğannıñ.
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
Adam iş başında beĺĺi olur.
İşin' olmàğan işke soqulmà.
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Kabege barsa da, acı olmàz.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Buzawlasa da sığır olmàycaq.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Esapsız qasap olmàz.
Zametsiz raatlıq olmàz.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Keĺirniñ azı-çoqu olmàz.
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.
Halq üfürse -- boran olur.
Halqta olğan, padişada olmàz.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.
Halqta olsa -- sende bar.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Olacaq bala beşiginde beĺĺi.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Balalı olğanda biĺersiñ, balam.
Qatığım qara degen olmàz.
Büyükniñ kiçigi olğance, kiçikniñ büyügi ol.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Qara olsa da, paradır.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.
Eki tuwğan yat olmàz.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Muabbetĺik olsa, düĺberĺik kerekmèy.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
Başsız evde bereket olmàz.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Başıñ eki olmàğance, malıñ eki olmàz.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Keĺin de qaynana olur.
Babam da kiyev olğan, anam da -- keĺin.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
İçek-bağır et olmàz, eski duşman dost olmàz.
Afu etiĺgen duşman dost olmàz.
İtnen mışıq dost olmàz.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Eski dost duşman olmàz.
Duşmandan dostuñ olsa, beĺiñde baltañ olsun.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Eĺ arasında eĺĺi dostuñ olsun.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Dostuñ biñ olsa da azdır, duşmanıñ bir olsa da çoqtır.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Dostqa dost ol, duşmanğa -- duşman.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Köy köpeksiz olmàz.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.
Merametten dert asıl olur.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Doğru olsañ, kete-kete güĺ olursıñ, hırsız olsañ, kete-kete küĺ olursıñ.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Yaş olsa da, baş olsun.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
İç kim dünyağa terek olmàğan.
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Öĺüm ökünçsiz olmàz.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Saqt olğan sağlam olur.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Aq olmàsa da, pak olsun.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Balañnı bozacaq olsañ, künde maqta.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
İt de olsa, ırızı bar.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Emanetke hiyanetĺik olmàz.
Aqılsız dostuñ olğance, aqıllı duşmanıñ olsun.
Köy ahmaqsız olmàz.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.
Boyuñ olmàsın, aqlıñ olsun.
Abdal atqa mingen de, bey oldım degen.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Yigit olsañ meydanğa çıq.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Batır küreş meydanında beĺĺi olur.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.
Yigit olğan yalan aytmàz.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Yigit qayğısız olmàz.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Derdin olsa olsun -- borcuñ olmàsın.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.
Çirkin bala qomşuda ola.
Qara olsa da paradır.
Eñ düĺber bahtlı olmàz.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Musafirnen ev bereketĺi olur.
Siyrek musafir sıylı olur.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
Saruşlanğan dost duşman olur.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olmà.
Az olsa yeter, çoq olsa keter.
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Keç olsun -- hayırlısı olsun.
Derdiñ olsa olsun, borcuñ olmàsın.
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.
Eskisi olmày, yañısı olmàz.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Deñizde balıq bazarı olmàz.
Az olsun -- uz olsun.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.
Qusursız adam olmàz.

~olsun~
それらをさせる {let them be}
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.

~omaç~
小麦粉のスープ soupe à la farine/sopa de farinha {flour soup}
Fuqareniñ aşı -- omaç.

~on~
十 zéng
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.

~oñ~
右 rechts, riets, richteg
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi. (?????)

~oña~ ~oğa~
「その人に」 "to that person"
「その事に」 "to that"
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.

{~oñmaq~ *oñ*}
~oñmàz~
敗者 Masett
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Oñmàycaqnıñ otu yanmàz.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
Erte oñmàgan keç oñmàz, keç oñmàğan iç oñmàz.
Oñğannıñ atı oñğa keter.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.

~oq~
矢 Fäil, Feil
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.

~oqqa~
三ポンド dräi Pond {three pounds}
Hastalıq oqqanen kirer, diremnen çıqar.

~oqumaq~
読む liesen, duerchliesen
学ぶ léieren (intransitive)
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Er molla biĺgenini oqur.

~orman~
森林 Bësch
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqma.

~ormaq~
鎌で収穫する eranhuelen {to harvest with a sickle}
{Séchel}
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.

~orta~
中間 Mëtt, matten, matzen, mëtten
*ortaq*
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.

~ortaq~
同志 Komerod
共通 gemeinsam
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Ortaq attan tay artqaç.
Ortaq malnı it yemèz.

~orun~
場所 Positioun {place}
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.

~osal~
良くない net gutt {not good}
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.

~oşamaq~ ~uşamaq~
に似ている gläichen
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.

~ot~ (@)
草 Gras
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Oñmàycaqnıñ otu yanmàz.
Yañğızlıq -- ottan köĺmek.
Fuqareĺik -- ottan köĺmek.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.

~ot~ (@@)
火 Feier
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Ot tüşken yerini yaqar.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Ot tüşken yerni yaqar.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.

~oturmaq~
座る sëtzen, setzen, niddersetzen, néiersetzen
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
Minder qoyğan özü oturır.
Musafir az oturır, çoq körer.

~otuz~
三十 drësseg
Ateş almağa barğan apaynıñ otuz ağız lafı bar.
Otuzda er -- arslan.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.

~oy~
考え Iddi
*uydurmaq*
Oylayamày işke alınmà, alındıñmı -- abınmà.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Boyuna baqmà, oyuna baq.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.

~oymaq~
刻む entailler/entalhar {to notch}
あける gouger/goivar {to gouge}
えぐる aushielegen, aushillegen
指貫 Fangerhutt
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.

~oynamaq~
遊びます spillen, danzen
*oynaş*
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Yaşlığıñda oynap-küĺ.
Dünya çalğısız da oynata.
Aç ayuw oynamàz.
Oynamağa biĺmègen, dawuldan körer.

~oynaş~
恋人 Amant, Maîtresse
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.

~oyun~
試合 Spill, Mätsch, Match, Partie
*oynamaq*
Zor oyunnı bozar.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.

~ozğarmaq~
見送る heemféieren, heemféieren {to see_off}
{raccompagner}
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.

~ozmaq~
逃げる dépasser/ultrapassar {to outrun}
*ozğarmaq*
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Aldın çapqan at ozar.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Hırsız azar, doğru ozar.


-=Öö=-

~ödemek~
補償する kompenséieren, entschiedegen, indemniséieren
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Alacaqnen berecek ödeĺmèz.
Ağlamaqnen borc ödeĺmèz.

~ög~
前 éier, ier
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.

~ögey~
無関係 friem
*ögey ana*
|||||

~ögey ana~
継母 Stéifmamm
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.

~ögrenmek~
探検する erfuerschen
*ögretmek*
Biĺmèmek ayıp degiĺ, ögrenmèmek ayıptır.
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
Ögrenmek içün yaşa, yaşamaq içün ögren.
Aqıllı edepni edepsizden ögrenir.

~ögretmek~
教える léieren (transitive)
*ögrenmek*
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Aşatqan da emektir, ögretken de.
Ögrenmek qolay, ögretmek qıyın.
Balanı beşikte ögret.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.

~ögüt~
道徳的 iluminismo {enlightenment}
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.

~ögüz~
去勢した雄牛 Ochs
Ögüz astından buzaw qıdırır.
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.

~öksüz~
孤児 Weesekand
Açlıq, fuqareĺik, öksüzĺik aqqında
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.
Öksüzni ağlatmà.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.

~ökünç~
恨み amertume/mordacidade {bitterness (grudge)}
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Öĺüm ökünçsiz olmàz.

~ökünmek~
憤る ressentir {to resent}
*ökünç*
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.

öĺçemek
測定する ausmoossen
{Mooss}
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.

~öĺen~
草 Gras
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.

~öĺmek~
死ぬ stierwen, agoen, kapottgoen, ofstierwen
*öĺüm*
*öĺü*
Sıradan qalğanım -- öĺgenim.
Doğru söz öĺmèz.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.
Halqnen yaşa, halqnen öĺ.
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Öĺgenniñ artından öĺünmèz.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Aqiqat öĺmèz.
İnsan bir kere doğa, bir kere öĺe.
Yaş öser, qart öĺer.
Öĺümge sebep tapılır.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.
Doğğandan qalmàğan, öĺgenden qalmàz.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.
Fuqareĺik öĺdürmèy, ĺakin küĺdürmèy de.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Öĺmè eşegim -- arpa, keĺecekte kürpe.
At minmegen at minse, ayday-ayday öĺdürir.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~öĺü~
死者 doudege Mënsch {dead man}
仏 doudeg, kapott, kabott, futti
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.

~öĺüm~
死 Liewensenn
{Doud}
Ayat ve öĺüm aqqında
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
İtke -- it öĺümi.
Doğrulıqqa öĺüm yoq.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Öĺüm er kesniñ başında.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Öĺümnen bazarlıq olmàz.
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.
Öĺümden qaçıp qurtulalmàzsıñ.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Öĺüm ökünçsiz olmàz.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Öĺümge barlı da bir, carlı da.
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.

~ömür~
生活 Liewen, Betrib
Emek -- ömürniñ zinetidir.
İşsiz ömür -- otsuz kömür.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Balasıznıñ ömrü -- kömür.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Qadınıñ -- ömürĺik yoldaşıñ.
Keĺin-keĺindeş -- ömürĺik kündeş.
Muabbetĺik -- bir künĺük, dostluq -- bütün ömürĺik.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Yaşlıq -- ömürniñ çiçegi.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Ömür etüv -- iĺge hızmet etüv.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.
Ötken ömür -- söngen kömür.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.
Çiçek -- ömür zinetidir.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.

~öpke~ (@)
肺 Longen
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.

~öpke~ (@@)
不承認 disapproval
|||||

~öpmek~
くちづける këssen
{Bees, Kuss}
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.
Eviñe keĺgenge evday öpkeñ olsa da, aytmà.

~örnek~
図柄 Muster, Blummemuster
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.

~örseĺemek~ ~örseĺetmek~
「襤褸」{to tatter}
{"mettre en lambeau"}
*örseĺenmek*
Özüñki örseĺetmèz.

~örseĺenmek~
摩耗する schappeg sinn {to be worn out (to became shabby)}
Öksüz öĺmèz -- örseĺenir, kün körer.

~ösmek~
成長する wuessen
育ち行く opwuessen (intransitive)
Bala yıqıla-yıqıla öser.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Qız ösümi -- hıyar ösümi.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Yañğız terek dağda ösmèz.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Yaş öser, qart öĺer.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.

~öşek~
噂 Klaatsch, Fraleitsgespréich
噂 Gerüchter, Rumeuren
Ayneciĺik, öşekçiĺik, hırsızlıq aqqında
Emekten dost artar, öşekten -- duşman.
İşten dost artar, öşekten -- duşman.
Bala olğan evde öşek olmàz.
Öşek ev bozar.
Öşek-fesat ev bozar.
Dönümsiz işke başlamàz, öşekçi öşegin taşlamàz.

~ötmek~ (@)
パン Brout
Tiĺingen ötmek birikmèz.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.

~ötmek~ (@@)
囀る sangen
{Vigel}
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.

~ötmek~ (@@@)
浸透する pénétrer/penetrar {to penetrate}
通り過ぎる passer à côté {to pass_by}
*baznası ötmek*
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Özüñkine söz öter.
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.
Ötken ömür -- söngen kömür.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Ay ötmèy, atıñnı maqtamà.

~öz~
自己 sech
自分の eegen {own}
*özü*
*Özü*
Deve öz qambırını körmèz.
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Öz qadrini biĺmegen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
Er bir işni öz waqtında yap.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Er kimniñ iradesi öz qolunda.
Aşasa da öz cemaatım aşasın.
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.
Er keske öz Watanı tatlı.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Yurtu baynıñ özü bay.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Er güĺ öz pıtağında açar.
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Öz balañ özüñden artıq degiĺ.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Qıznıñ malı -- qız özü.
Özüñki özüne, ay körünir közüne.
Özüñki örseĺetmèz.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Öz köĺmegiñ özüñe yaqın.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Özüñkine söz öter.
Er kimniñ öz Zöresi bar.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Öz yıqılğan ağlamàz.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Arqadaşıñ özüñden abadan olsun.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Minder qoyğan özü oturır.
Eĺ ağlatqan özü küĺmèz.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Köpür yapqan özü keçer.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Er qoy öz bacağından asılır.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Ana-babasına eyiĺik köstermègen, özü de eyiĺik körmèz.
Balamnı ağlatmàyım deseñ, özüñ ağlarsıñ.
Ana-babasını horlağan özü horlanır.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Qadı özüne kem almàz.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Özü toysa da, közü toymàz.
Özü toymàznıñ közü toymàz.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
Er horaz öz kümesinde padişa.
Öz çöpĺüginde horaz da batır.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Özü yıqılğan özü turar.
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.
Özü çirkin, küzgüden körer.
Er kesniñki özüne, ay körünir közüne.
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Öz-özüni pek begengen, kimsege özüni begendiramàz.
Çoban öz eviniñ musafiridir.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.
Özü toyar, közü toymàz.
Öz-özüñni maqtamà, halq seni maqtasın.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Ne özü aşar, ne halqqa aşatır.
Özü büyükniñ sözü büyük.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.

~özen~
川 Floss
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.

~Özü~
ドニプロー Dnipro {Дніпро}
||||

~özü~
彼自身 sech {himself}
彼 hien, en
Özüne baqmà, sözüne baq.
Diñĺegen özüni eşitir.
Özü doğrunıñ sözü doğru.
Yerni aldatqan -- özüni aldatır.
Özü yaman, tuwğanını yamanlar.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Özü yıqılğan ağlamàz.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Çağırsañ nazı keĺe, çağırmàsañ -- özü.


-=Pp=-

~paalı~
高価な coûteux/dispendioso {expensive}
Paalı alğan aldanmàz.

~padişa~
ツァーリ pādichah {tsar}
Halqta olğan, padişada olmàz.
Er horaz öz kümesinde padişa.

~pahıl~
羨望 Näid
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.

~papiy~
カモ Int
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Er kim iĺine, papiy -- göĺüne.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~papuç~
スリッパ {loafer style mules with a flat heel}
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Suw körmèzden papuç çıqarma.

~paqıl~
態と intentionnellement/acintosamente {on purpose}
Öz aqlıñ aqıldır, eĺ aqlı paqıldır.

~para~
お金 Geld, Täschegeld
*mal-para*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Qara olsa da, paradır.
Cebiñde parañ olmàsın -- dostuñ olsun.
Aqılsıznıñ parası aqıllınıñ cebinde.
Baynıñ parası çoq, fuqareniñ -- balası.
Qara olsa da paradır.
Parasını bergen, düdügini çalar.
Paranıñ yüzü sıcaqtır.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~parça~
切れ Stéck, Asaz {piece}
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.

[~mıraw~]
~pardoş~
雄猫 Kaz
*mışıq*
|||||

~parlanmaq~
壊れる se décomposer {to break_down} (intransitive)
Arabası parlansa -- ağlar, arabañ parlansa -- küĺer.

~parmaq~
指 Fanger
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişĺer.
Cemaat kesken parmaq qanamàz.
Beş parmağıñ beş türĺü.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Bal tutqan parmağını yalar.

[~pat~]
{"boom" "blow" "crack"}
*patlamaq*
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.

~patılcan~
ナス aubergine/beringela {eggplant}
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?

~patlamaq~
爆発する platzen
Öz-özüni begenmègen, patlap öĺer.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~pek~
非常に ganz
Pek bezengen bezdirir.

~pencere~
窓 Fënster
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.

~piçen~
乾草 Hee
乾草塚 meule de foin/palheiro {haystack}
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.

{~piçmek~ ~biçmek~}
~piçev~ ~biçev~
[[表着]] 裁断し vêtements de coupe/roupas corte {[clothes] cutting}
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Boyuña qarap urba piç.

~pire~
ノミ Flou
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.

~pişmek~
{~pişirmek~}
シチュー {to stew} (intransitive)
熟れる räifen
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Alma piş, ağzıma tüş.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Musafir keĺse et pişer, et pişmèse, bet pişer.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.

[~pişt~]
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.

[~pit~]
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.

~piypıldaq~
{nothing good}
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.

~pıçaq~
短刀 Messer, Knäip
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.

~pıtaq~
枝 Aascht
Er güĺ öz pıtağında açar.
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Dalında egiĺmègen, pıtağında egiĺmèz.

~pul~
硬貨 Mënz
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.

-=Qq=-

~qaaŕ~
迷惑 Melancholie
Balası çoqnıñ qaaŕi çoq.

~qaba~
無礼 onhéiflech, taktlos
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Qabalıqnı nezaket yeñer.

~qabaat~
過ち Schold
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Bir kere aldanuwda qabaat aldatqandadır. Ekincide -- aldanğandadır.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.
Qabaat içkide degiĺ, içkende.

~qabir~
墓 Familljegraf {tomb}
Qambırnı qabir tüzetir.

~qaburğa~ ~qabırğa~
肋骨 Rëpp
Qattı söz qabırğadan keçer.

~qabul~
受 Accueil, Opnam, Receptioun
レセプション Éierewäin, Receptioun, Empfang, Empfank
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.

~qabuq~
樹皮 Schuel, Lou
殻 Schuel
Kestane qabuğından çıqqan da, qabuğını begenmègen.

~qaçmaq~
走り去る flüchten
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Qaçıp ketseñ, saçıp ket.
Aş deseñ çapar, iş deseñ qaçar.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Öĺümden qaçıp qurtulalmàzsıñ.
Qaçqannıñ artından quwmàzlar.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Saruştan deĺi qaçqan.
Borcğa içken, eki kere saruşlanır.

~qadar~
〜「限」〜 "limit"
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Deve qadar boyuñ olğance, dögme qadar aqlıñ olsun.

~qade~
ゴブレット قَدَحْ Kellech {chalice}
{calice/cálice}
Qade kimde -- keyf onda.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.

~qadir~
値 Wäert
Birniñ qadrini biĺmègen, biñniñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmegen, başqasınıñ qadrini biĺmèz.
Öz qadrini biĺmègen, eĺ qadrini biĺmèz.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Bala qadrini ana biĺir.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Bala körmègen, balanıñ qadrini biĺmèz.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Güĺ qadrini büĺbüĺ biĺir.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Yaşlığıñnıñ qadrini biĺ.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Dünyanıñ qadrini biĺ.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Aşnıñ qadrini aç biĺir.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
İnsan qadrini insan biĺir.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmegen, balnıñ qadrini ne biĺsin.

~qadı~
カーディー cadi/cádi {qadi}
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Qadı özüne kem almàz.

~qadın~
女性 Framënsch
妻 Fra, Madamm
Atalmağan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Qadınıñ -- ömürĺik yoldaşıñ.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Erni er etken de qadın, evni ev etken de.
Ernen qadın arasında ne olmàz.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Er ketirsin, qadın yetkizsin.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Ernen qadın arasına esi ketken kirişir.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Atım bar dep atlanmà, qadınım bar dep maqtanmà.

~qafa~
頭 Kapp, Kopp
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.

~qafes~
籠 Käfeg
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.

~qalaç~
カラッハ(パン){kalach}
{Brout}
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~qalamaq~
レンガの壁を作る {to build with stone}
Bir taşnen diwar qalanmàz.

~qalğan~
延期した verluecht
Qalğan işke qar yağar.

~qalmaq~
残る bleiwen
*qalğan*
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Utançaq kişi aç qalır.
Sıradan qalğanım -- öĺgenim.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
Yahşı haber yatıp qalmàz.
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
İĺim qazanı aç qalmàz.
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Aştan qal, işten qalmà.
Saban tutqan aç qalmàz.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.
İşke çağırsañ barmàz. Aşqa çağırsañ qalmàz.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Eĺge işanğan aç qalır.
Eĺ ağzına baqqan aç qalır.
İşsiz keĺip, işten qaldırır.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Qıbırdağan aç qalmàz.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.
Eĺmaz yerde qalmàz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.
Yamanğa künüñ qalmàsın.
Eyiĺik yerde qalmàz.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
İt itĺigini etmèy qalmàz.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Altın yerde qalmàz.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Dünyada iziñ qalsın.
Doğğandan qalmàğan, öĺgenden qalmàz.
Dünya malı dünyada qalır.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Yara sawulır -- tamğası qalır.
Sıra biĺseñ, sıradan qalmàzsıñ.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Er kes cennetke kirecek olsa, ceennem boş qalır.
Babasız qalğan öksüz degiĺ, anasız qalğan -- öksüzdir.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Kimseniñ aqqı kimsede qalmàz.
Obur ketti orun qaldı, cadı ketti -- cayrayıq.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Çağırılmağan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Arağa kirgen, beĺağa qalır.
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.
Qurulğan ev boş qalmàz.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.
Tişiñ barda, çaynap qal.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Tartınğan aç qalır.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.

~qalp~ ~qalıp~
偽 Ligen
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.

~qalpaq~
帽子 Hutt, Mutz, Sonnenhutt
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Deĺige qalpaq al deseñ, baş alır.
Qalpaq al deseñ, baş alır.
Hırsıznıñ qalpağı yanar.
Qalpaq al deseñ, baş alır.

~qalqmaq~
上げる hiewen (intransitive)
目覚める erwächen
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.

~qaltıramaq~
震える zidderen
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.

~qaĺem~
筆 Bic, Fieder, Füllfieder
*qalem qaş*
Qaĺem -- qılıçtan keskindir.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.

~qalem qaş~
薄い眉毛 feint Aperhoer {thin eyebrows}
|||||

~qaĺp~ ~qaĺip~
思い Häerz, Séil
Qalıbına degiĺ, qaĺbine baq.

~qambır~ ~qambur~ ~hambır~
せむし男 Bockel
傴僂 Bockel
Qambırnı qabir tüzetir.
Deve öz qambırını körmèz.

~qamçı~
むち Gäissel, Baatsch, Martinni
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.

~qamğaq~
マナの木 Kaméildar {camelthorns, manna trees}
{Alhagi, マメ科}
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.

~qan~
血液 Blutt
*qandalay*
*qanamaq*
Can tartmàsa, qan tartar.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?

~qanaat~
満足 contentement/contentamento {contentment}
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Azğa qanaat etmègen, çoqtan marum qalır.
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.

~qanamaq~
出血する bludden, entlëften, pürgen
Cemaat kesken parmaq qanamàz.

~qanat~
翼 Fliicht, Flillek
翼翼 Fliichten, Flilleken
Üner erniñ qanatı.
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Atı barnıñ qanatı bar.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
Atsız er -- qanatsız quş.

~qandalay~
カメムシ Punaise
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.

~qap~
甲羅 Schuel
*qaplıbaqa*
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.

~qapaq~
蓋 Deckel
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.

~qapı~
扉 Dier
Keskin sirke qapına zarar.
Ögütĺi baş qapıdan çıqqance.
Kiçik anahtar büyük qapılarnı açar.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Qapıdan kirip, pencereden çıqmàzlar.
Qapı olğanda pencereden kirmèzĺer.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmaz.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.

~qaplıbaqa~
亀 Schildkröt
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.

~qapmaq~
捕まえる {to catch with one's mouth}
*qapqan*
Etegi yamannı it qapar.
Yağma loqmanı qapmà.
Az qap da, köp çayna.
Bir qapsañ da, may qap.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.

~qapqan~
罠 Fal, Schnëss
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.

~qaqmaq~
打ん殴る klappen
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.

~qar~
雪 Schnéi
Qalğan işke qar yağar.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

{~qap-qara~}
~qara~
暗い däischter, donkel
黒 schwaarz
*qaranlıq*
*qarasaban*
Qara qışta taze hıyar.
Halqnen birge qara kün de bayram.
Qatığım qara degen olmàz.
Qara olsa da, paradır.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Aq dost qara kün içün.
Dost qara künde beĺĺi olur.
Göñĺü qaranıñ yüzü qara.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Aqqa qara tez tiyer.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Qara yerniñ qarını keñ.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Kün qarası keter, göñüĺ qarası ketmèz.
Qara olsa da paradır.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~qaraman~
英雄 Held
Qaramanlıq -- işte, küreşte körünir.
Qaramanlıqnıñ közü yoq.

~qaranlıq~
闇 Däischtert
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.
Qaranlıqta aşasañ, nışanlıñ qara olur.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.

~qarar~
適額 Quantum
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.

~qarasaban~
耕された ëmgeplouten Aker {plowed field}
|||||

~qardaş~
弟 jonke Brudder {younger brother}
兄弟 Brudder
Qardaşından bezgen qaranlıqta qalır.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Açqa kim berse aş -- o qardaş.

~qarğa~
烏 Kueb
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz, güĺ qadrini ne biĺsin.
Qarğadan büĺbüĺ olmàz.
Asra qarğanı -- közüñni çoqur.

{~qarğamaq~}
~qarğış~
呪い Fluch
Ana qarğışı tutmàz.
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Canı yanğan tañrısını qarğar.

~qarı~
妻 Fra, Madamm
|||||

~qarın~
腹 Ënnerleif
*qardaş*
Qara yerniñ qarını keñ.
Aç qarın aş saylamàz.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Baynıñ musafiri olsañ -- canıñ çıqar, fuqareniñ musafiri olsañ -- qarınıñ çıqar.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.
Yuqlap qarınıñ toymàz.

~qarınca~ ~qırmısqa~
蟻 Ameis, Seejomes
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.

~qarışmaq~
干渉する amëschen
Aceĺe işke şeytan qarışır.

~qarmalamaq~
探り回る frieden
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~qarpız~
西瓜 Waassermeloun
Olmàdı bostan -- bitmèdi qarpız.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.

~qarşı~
相互 géigesäiteg
に向かって géigeniwwer, géintiwwer
*qarşılamaq*
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.

~qarşılamaq~
歓迎する begréissen
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~qart~
老人 Senior, al {aged}
老人 ale Mënsch {old man}
*qartaymaq*
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Qartlıq -- yaşlıqnıñ dewamıdır.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Qart qaşqır adaşmàz.
Qırqta at minmègen, eĺĺide ayğır minalmàz.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Yaş öser, qart öĺer.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.

~qartan~
=un sandığı
Borcğa aşağan -- qartanından aşar.

~qartaymaq~
老人になる senil ginn {to become senile}
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Qartayğan qız er saylamàz.
Nışanlandıñ -- evĺendiñ, qartaydıñ -- öĺdiñ.
Qartqa küĺmè, özüñ de qartayırsıñ.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Özüñ qartaysañ da, göñĺüñ qartaymàsın.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Qartayğan da tırtayğan.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

~qasap~
肉屋 Metzler
Esapsız qasapnıñ beĺinde qalır masatı.
Esapsız qasap olmàz.
Eçki can derdinde, qasap mal derdinde.

~qasevet~
哀しみ {blues}
Biriniñ qaseveti: "İş barmı?" o biriniñ qaseveti: "Aş barmı?"
Borc menim, qasevet seniñ.
Kişini qarar -- qasevet qartayta.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

~qasır~
畳 tatami/tatame {tatami}
Dünya yansa, qasırı -- yoq.

~qaş~
眉 Aperhoer
*qaĺem qaş*
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Aşıñnı berme, qaşıñnı ber.

{~qaşıtmaq~ ~qaşımaq~}
~qaşınmaq~ ~qıçımaq~
痒い (かゆい)bäissen sech
{Bass}
*qaşıq*
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.
Qıçımàğan yeriñni qaşımà.

~qaşıq~
匙 Läffel, Zoppeläffel, Lessläffel, Kaffisläffel
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Boş qaşıq ağızğa barmaz.
Maysız qaşıq ağız yırta.
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.

~qaşqa~
馬の白点、ほし Bless
{a white spot or stripe on the face of a mammal or bird}
|||||

~qaşqır~ ~börü~
狼 Wollef
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Sürüden ayırılğannı börü yer.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Qart qaşqır adaşmàz.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqma.
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.

~qat~
層 Schicht
階建 Stack
*qatmaq*
*qatlanmaq*
|||||

~qataymaq~ ~qadalmaq~
突出する iwwerstoen (intransitive)
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.

~qatıq~
自己発酵乳 Brach
Qatığım qara degen olmàz.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.

~qatır~
騾馬 Mauliesel {mule, an offspring of a male donkey and a female horse}
木製の底のミュール mules en bois/mulas de sola de madeira {wooden sole mules}
|||||

~qatlanmaq~
我慢する erdroen (aushalen)
Yigit yarasına yigit qatlanır.

~qatmaq~ (@)
失効する vermuuschten, faulen {to stale}
*qattı*
Atalar sözüni tutmàğan qatalar.

~qatmaq~ (@@)
追加する afügen
*qat*
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.

{~qap-qattı~}
~qattı~
硬い haart
酷い grausam
Qattı qaynağan, tez suwur.
Qattı yağmur tez toqtar.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Qattı söz qabırğadan keçer.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Öksüzniñ öpkesi qattı olur.

~qave~
コーヒー قَهْوَة Kaffi, Filterkaffi
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~qawğa~
論争 Zodi, Gestreits
Birĺik ev -- bereketĺi ev, qawğalı ev -- aĺeketĺi ev.
Azğana aşım -- qawğasız başım.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.

~qay~
*qayda* *qayda?*
*qaydan* *qaydan?*
*qayaq* *qayaq?*
*qayer* *qayer?*
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.

~qayaq~
「どちら側」"which side" {qay + yaq}
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.

~qayda~
「何処」 "where"
*qayda?*
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Qayda içkiciĺik -- anda kötekçiĺik.

~qayda?~
「何処 ?」 "where?"
「どこへ ?」"where to?"
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.
Bergen, betke baqar, bermègen qayda baqar?

~qaydan~
「どこから 」 "from where"
「何から」 "through what"
*qaydan?*
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.

~qaydan?~
「どこから ?」 "from where?"
「何から ?」 "through what?"
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
Bayda olsa: -- Hayırlı olsun! Fuqarede olsa: -- Qaydan aldıñ?

~qayer~
= qay + yer
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~qayğı~
悲しみ Leed
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
Yigit qayğısız olmàz.
Azğana aşım -- qayğısız başım.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Al-malnıñ eyisini, çekmèzsiñ qayğısını.

~qayıq~
船 Boot, Segelboot, Paddelboot
|||||

~qaynamaq~
煮る kachen (intransitive)
Qattı qaynağan, tez suwur.
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.
Qazanmàyınca qazan qaynamàz.

~qaynana~
姑 Schwéiermamm
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyev qaynata toprağındandır.
Keĺin de qaynana olur.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.

~qaytmaq~
{~qaytarmaq~}
返す zeréckkommen
Atalmağan atından körer, qaytıp keĺip qadınından körer.
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.
Ana-babaña söz qaytarmà.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Aşağan yerine it de qaytar.
Keĺmekniñ qaytması da bar.
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.
Suwğa barıp, suwsuz qaytar.

~qaz~
鵞鳥 Gäns
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Balalı qazğa yem tiymèz.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.

~qaza~
事故 Zoufall
Qadınnıñ oñğanı hazna, oñmàzı -- qaza.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.

~qazan~
カザン (調理器具)kazan (ustensile de cuisine) {kazan (cookware)}
*qazanmaq*
*aşqazan*
İĺim qazanı aç qalmàz.
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Qazanına çekmègenniñ qazanı qurusın.
Özü çalışıp qazanmàğan, paranıñ qadrini biĺmèz.
Cemaat qazanı ateşsiz qaynar.
Aĺevsiz ateş qazan qaynatmàz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.
Qazan qapağını bulmàyınca qaynamàz.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Doğru adamnıñ qazanı awmàz.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.
Qazanmàyınca qazan qaynamàz.
Eĺ malına köz etmè, özüñ qazan, özüñe.

~qazanç~
収入 Akommes, Revenu {earnings}
|||||

~qazanmaq~
稼ぐ bréngen, verdéngen
取得する kréien
*qazan*
*qazanç*
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
Çalışıp qazanılmàğan malnıñ qadiri biĺinmèz.
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Eĺ malınen dost qazanılmàz.
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Qazanmàyınca qazan qaynamàz.
Qazanğanı bezengenine yetmèy.

~qazıq~
杭 Mise
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
At aylanır, qazığına baylanır.
At aylanır-aylanır, qazığına baylanır.

~qazmaq~
掘る gruewen, stoussen, buddelen, baggeren, ëmgruewen
*qazıq*
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~qıbırdamaq~
動く beweegen
Qıbırdağan qır aşar.
Qıbırdağan aç qalmàz.
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.

~qıdırmaq~
捜す sichen
Ögüz astından buzaw qıdırır.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Bir minsiz dost qıdırğan, dostsuz qalır.
Ceennemge ketken, arqadaş qıdırır.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.

~qıl~
髪 Buuscht
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.

~qılıç~
刀 Schwäert {katana}
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Qaĺem -- qılıçtan keskindir.
Başıña qılıç keĺse de, doğrusını ayt.
Arslanğa atlansañ, qamçıñ qılıç olsun.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~qılıq~
悪い習慣 Ondugend
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Qaşqır öz qılığını deñiştirmèz.
Er kimniñ bir qılığı bar.

~qımmaq~
瞬く zoudrécken {to wink}
Qaranlıqta köz qımğanıñnı qaydan biĺeyim.

~qır~
草原 Wiss
*Qırım*
Qıbırdağan qır aşar.

~Qırım~
クリミア Crimée/Crimeia {Crimean}
*Qırımtatar*
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~Qırımtatar~
クリミア・タタール人 Tatar de Crimée/tártaro da Crimeia/ {Crimean tatar (person)}
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~qırmaq~
掻き取る schréipsen
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Hanım qırsa -- qaza, hızmetçi qırsa -- qabaat.

~qırq~
四十 véierzeg
Yigitke qırq üner de azdır.
Bir baba qırq oğulnı baqqan da, qırq bala, bir babanı baqalmàğan.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Qırq dereden suw ketirir.
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.
Qırqta bulmàsañ, altmışta bulamàzsıñ.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Qırq kere deĺi deseñ, er kim deĺi olur.
Bir yamawda qırq teşik.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.
Hırsızlıq qırq küngece.

~qısım~
部分 Portioun
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~qısır~
不妊牛 onfruchtbar Kou {infertile cow}
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.

~qısmet~
幸運 Chance, Dusel, Gléck
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Musafir qısmetinen keĺir.

~qısqa~
短い kuerz
短い einfach, liicht
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Yalannıñ yolu qısqadır.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Ömrüñ qısqa -- ketmèsin boşqa.

~qış~
冬 Wanter
Qara qışta taze hıyar.
İşten qorqmàğan, qıştan qorqmàz.
Yaznıñ künü qış besĺer.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.

{~qıt~}
~qıtlıq~
欠如 Manktem, Mangel
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?

~qıya~
斜め schréi
Oñmàznıñ oqu qıya keter.
Oñmàz awcınıñ iti qıya çapar.

~qıyamet~
قِيَامَة Yawm al-Qiyāmah
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.

~qıyın~
難しい schwiereg, schwéier
Aĺim olmaq qıyın degiĺ, adam olmaq qıyın.
Ögrenmek qolay, ögretmek qıyın.
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Öĺümni bekĺemek -- öĺmekten qıyın.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.

~qıyış~ ~qıyışıq~ ~mayışıq~
屈曲 kromm (прикметник)
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Qıyış araba yol bozar.

~qıyışmaq~ ~mayışmaq~
曲げる verbéien, bécken (intransitive)
*qıyışıq* *mayışıq*
Qıyışnıñ köĺgesi de qıyışır.

~qıymet~
値 Wäert
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.

~qız~
女の子 Meedchen
乙女 Meedchen
娘 Duechter
*qız bala*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Oğlan ve qız aqqında
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Qız bala -- musafirdir.
Qıznıñ malı -- qız özü.
Qızı barnıñ nazı bar.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Qızı olğan evge qırq at baylanır.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Qız erke össe, ana -- babasını hor eter.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Qara qızğa keĺgende tañ atar.
Maqtalmàğan qız oturıp qalır.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Qız ösümi -- hıyar ösümi.
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.
Basmàsına köre bezi, anasına köre qızı.
At keter izi qalır, qız keter nazı qalır.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
At alsañ, minip al, qız alsañ, körip al.
Anası maqtağan qıznı almà, halq maqtağan qızdan qalmà.
Bayramda qız saylamà.
Mal alsañ -- barlıdan, qız alsañ -- carlıdan.
Qartayğan qız er saylamàz.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Esmeri de olsa -- totay qız.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Atasını kör de oğluna qızıñnı ber.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.
Ahmaq özüni maqtar, budala -- qızını.
Baynıñ keĺini olğance, fuqareniñ qızı ol.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~qız bala~
女の子 Meedchen
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Qız bala -- eĺ eviniñ çırağı.

{~qızğanmaq~}
~qızğanç~ ~qızğançı~
貪欲 avide de convoitise/cobiçoso {covetous}
Bay aşını baynıñ köpegi de qızğanır.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.
Qızğançı qılnı qırq böĺer.
Qızğançınıñ aşı qarınıñnı ağırtır.

{~qıp-qızıl~}
~qızıl~
赤 rout
*qızarmaq*
|||||

~qızmaq~
温まる wiermen (intransitive)
加熱する ophëtzen (intransitive)
*qızıl*
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Demir qızğın olğanda dögüĺir.

~qızarmaq~
赤くなる rougir/avermelhar {to redden (intransitive)}
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.

~qoca~
夫 Mann
Oynaşıña işansañ, qocasız qalırsıñ.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.

~qol~
腕 Aarm
手手 Hänn
Alışqan qol tegin turmàz.
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Ünerĺi qolda bereket bar.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Ünerĺiniñ qolu altın.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Boyuna baqmà, qoluna baq, boy işĺemèy, qol işĺey.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Qolundaki işini alsañ, ağzındaki aşnı alırsıñ.
Köz qorqaq, qol batır.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Er kimniñ iradesi öz qolunda.
Bir qoldan dawuş çıqmàz.
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Bala, oñğan qadınnıñ bir qolunı baylay, oñmàz qadınnıñ eki qolunı baylay.
Bacanaq bacanaqnı körgende qolu qaşınır.
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.
Qotur qoldan yuqar.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Alğan qol bermege de biĺir.
Qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yüzü açıq.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~qolay~
快適 komfortabel, confortabel, bequem, gemälleg
*qolaysız*
Ögrenmek qolay, ögretmek qıyın.
Aĺim olmaq qolay, adam olmaq qıyındır.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Hastalıqnıñ keĺmesi qolay, ketmesi qıyın.
İnsan olmaq qolay, insaniyetĺi olmaq -- iş.
Almaq qolay, bermek zordır.

~qolaysız~
厄介な onkamoude, verbruete Mënsch {awkward one}
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.

~qoltuq~
腋窩 aisselle/axila {axilla}
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.

~qomşu~
隣人 Noper
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Küĺmè qomşuña, keĺir başıña.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.
Ev almà, qomşu al.
Çirkin bala qomşuda ola.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.

~qonmaq~
上陸する landen {to make a landing}
*qonuşmaq*
*qonaq*
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Begenmègen qonuşmàsın.
Eki büĺbüĺ bir dalğa qonmàz.

~qonaq~
来賓 Éieregaascht
*qonaqbay*
|||||

~qonaqbay~
家の主人 Här
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.
Aşnıñ ĺezeti -- qonaqbaynen.
Qonaqbaynıñ işine kirişme.
Qonaqbay musafirniñ quludır.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Musafir musafirni az etmèz, qonaqbay -- ekisini de.

~qonuşmaq~
会話する kommunikéieren, kommunizéieren
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.

{~qopmaq~}
~qoparmaq~
引き裂く briechen, futtirappen
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.

~qoqlamaq~
嗅ぐ schnoffelen (richen)
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.

~qoqu~
香り Doft
*qoqlamaq*
Er çiçekniñ öz qoqusı bar.

~qoqumaq~ ~qoqmaq~
香る {to fill the air with fragrance}
*qoqu*
Zornen açqan güĺ qoqmàz.

~qora~
垣根 Palissad, Zonk
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.

~qoranta~
家族 Famill
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.

{~qorqaq~}
~qorqaqlıq~
臆病 Feigheet
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında
Köz qorqaq, qol batır.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Qorqaqqa gece mışıq da dev olıp körünir.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.
Qorqaq it ürip yeñer.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Cesürniñ baqışı, qorqaqnıñ qılıçından keskindir.

~qorqmaq~
{~qorqunç~}
恐れる fäerten
*qorqaq*
Bir ağlağandan qorq, bir de -- küĺgenden.
İşten qorqmà, iş senden qorqsun.
İşten qorqmàğan, qıştan qorqmàz.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Qorqmà öĺümden, qorq faydasız ömürden.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.
Qoyan öz köĺetkesinden qorqar.
Cesürge öĺüm qorqunçlı degiĺ.
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.
Börüden qorqsañ ormanğa çıqma.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Çegertkeden qorqqan, ekin ekmèz.
Qorqaq öz köĺetkesinden qorqa.
Zarardan qorqqan kar etmèz.
Borcundan qorqqan, qapısını keñ açmaz.
Hırsız öz köĺgesinden qorqar.
Bazar körgen eçkiden qorq.
Bir aşayım degenden qorq, bir de -- aşamàyım degenden.

~qoşmaq~
参加する zesummenhuelen (transitive)
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Kimge baş qoşsañ, onıñnen ömür etersiñ.
Ayırılmaq qolay, qoşulmaq qıyın.
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.

~qotur~
潰瘍 Schwier
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Sağlam tende qotur.
Qotur qoldan yuqar.
Qotur üstüne -- çıban.

~qoy~
牡羊 Bock {ram}
*qoyun* (@@)
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Eçki bergen qoy alır, iç bermègen ne alır?
Er qoy öz bacağından asılır.
Öĺgen qoy börüden qorqmàz.

~qoyan~
兎 Kanéngchen
Qoyan öz köĺetkesinden qorqar.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.

~qoymaq~
置く huelen
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Minder qoyğan özü oturır.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Anbarğa qoymàyınca boğdayım bar demè.

~qoyun~ (@)
腋窩 {oxter}
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Qart qoynunda qalaç, qarmalasañ -- kömeç.

~qoyun~ (@@)
小さな羊 klengt Schof {a little sheep}
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.

~qozlamaq~
卵を産みます Eeër leeën
Baynıñ horazı da qozlar.

~quçaq~
抱擁 étreinte/abraço {hug}
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Yahşığa quçağıñnı ker.

~quda~
クダ father or mother of one’s son-in-law or of one’s daughter-in-law
仲人 Hellechtsmécher
*qudalıq*
*qudağıy*
*qudapçe*
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Apaynen aqay añlaşmàsa, qabaat qudağa qalır.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.

~qudağıy~
= qudalar
|||||

~qudalıq~
媒酌 {matchmaking}
|||||

qudapçe
♀'quda' relating to the children of the other ♀'quda'.
|||||

~qul~
奴隷 Sklav
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Emir qulu er şeyge azır.
Sağ qulğa er kün bayram.
Qonaqbay musafirniñ quludır.

~qulaq~
耳 Ouer
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Ağız bir, qulaq eki, eki diñĺe bir söyĺe.
Aşağanda -- qulaqlarıñ, işlegende -- qollarıñ oynasın.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Yamannıñ yazda qulağı üşür.
Qulağıña degiĺ, közüñe işan.
Yerniñ de qulağı bar.
Bir qulağından kire, ekincisinden çıqa.

~qurban~
いけにえ sacrifice/sacrifício {sacrifice}
Yahşı sözge can qurban.
Yahşığa can qurban.

~qurğaqlıq~
干ばつ Dréchent
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.

~qurmaq~
構築する bauen
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.
Qurulğan ev boş qalmàz.

~qurna~
蛇口 Krunn
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.

~qursaq~
腹 Bauch
子宮 Ënnerleif
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.

~qurşun~
鉛 Bläi
弾 Kugel
Bir qurşunnen eki qoyan atılmàz.

~qurt~ (@)
回虫 Mued
虫 Insekt
ミツバチ Bei (=balqurt)
*balqurt*
Yemişniñ eyisini qurt aşar.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Qurtnıñ çaqqanını biĺmegen, balnıñ qadrini ne biĺsin.

~qurt~ (@@)
狼 Wollef
|||||

{~qurtulmaq~}
~qurtarmaq~
救う retten
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Öĺümden qaçıp qurtulalmàzsıñ.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
İndemègen evday beĺadan qurtulır.

{~qup-quru~}
~quru~
乾 dréchen (net naass)
乾いた dréchen
ドライ dréchen
*qurumaq*
*qurğaqlıq*
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Qazanına çekmègenniñ qazanı qurusın.
Çoqunı dama etken, azından quru qalır.
Çoqqa çapqan, azdan quru qalır.

~qurumaq~
乾きます dréchnen (intransitive)
*quru*
*qurutmaq*
|||||

~qurutmaq~
干す dréchnen (transitive)
İç dediĺer, amma çeşmeni qurut demèdiĺer.

~qusur~
欠陥 Defekt
Kişiĺerniñ çeşit qusurları aqqında
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Qusursız adam olmàz.

~quş~
鳥 Vugel, Vull
*aqquş*
Halqqa birĺik -- quşqa qanat.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Oğlan -- qanatlı at olsa, qız -- qanatlı quştır.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Dostsuz adam -- qanatsız quş.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Quş qanatına işana, insan -- dostuna.
Quş yuwada körgenini küter.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Aqıllı iş -- qanatlı quş.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Atsız er -- qanatsız quş.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.

~qutu~
箱 Këscht
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.

~quturmaq~
乱暴に行動します to act wildly
Alışqan -- quturğandan beterdir.

~quwanmaq~
嬉しがる freeën
*quwanç*
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.

~quwanç~
喜び Genoss
Bala quwançı -- baba quwançı.
Qasevet olmàsa, quwanç da olmàz edi.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~quvet~
剛強 Force
Yahşılıq yamanlıqtan quvetĺidir.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.

~quwmaq~
追撃する viruféieren
Dağdaki keĺip, bağdakini quwar.
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Qaçqannıñ artından quwmàzlar.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Musafir quwulmàz.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Qapıdan quwsañ, pencereden kirer.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.

~quyruq~
尾 Schwanz
İt itke, it de -- quyruğına.
Yalınından tutalmàsañ, quyruğından tutalmàzsıñ.
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Yılannıñ quyruğına basmà.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~quyu~
井 Pëtz
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Suw içken quyuña tükürmè.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Birevge quyu qazsañ, boyuña öĺçep qaz.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Er düĺberniñ bir quyu bar.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~quzğun~
ワタリガラス corbeau {raven}
|||||


-=Rr=-

{~raat~}
~raatlıq~
平和 Erhuelung
Zametsiz raatlıq olmàz.
Baladan bahtıñ olsa, qartayğanda raat olursıñ.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Apaysız aqay öĺmèy, ĺakin raatlıq da körmèy.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Cartı ötmegiñ olsun da canıñ raat olsun.

~raqı~
ラク Raki
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.
Raqı kirer, aqıl çıqar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
İçersiñ raqı -- olursıñ bıralqı.
Raqı arslannı da yıqar.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Çay içmek -- eĺa, raqı içmek -- beĺa.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

~reziĺ~
不名誉 déshonneur/desonra {dishonour}
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.

~Riza~
リザ
{masculine given name}
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL

~ruskiy~
= hırsız
|||||

-=Ss=-

~saba~
朝 Muergen
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Quda qudanı ozğarğance saba açılır.

~saban~
プラウ Plou
*qarasaban*
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Saban tutqan aç qalmàz.
Çöĺge -- saban, qoyğa -- çoban.

~sabır~
忍耐 Gedold
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.
Sabırlını er kes sever.
Aqlıña aqıl qoş, açuwıña -- sabır.
Sabır etken -- muradına yetken.

~saç~
髪 Hoer
Aman olsa bu başım, kene çıqar bu saçım.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Aqıllı başta saç turmàz.

~saçmaq~
まく séien, séinen
種まき séien, séinen
Aytqan saça, diñĺegen cıya.
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
Qaçıp ketseñ, saçıp ket.
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
Saçsañ -- orarsıñ, berseñ -- alırsıñ.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
Aqlı aznıñ saçması çoq olur.

~saf~
清らか propper
Saf awa -- tenge dewa.

~sağ~ ~saw~
健康的 gesond (прикметник)
右 rechts, riets (прикметник)
*saqlamaq*
*saqınmaq*
*sağlam*
*sawulmaq*
*saqt*
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Baş sağlığı -- dünya barlığı.
İşniñ başı -- sağlıq.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Sağlığım -- baylığım.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Baylıqnıñ başı -- sağlıqtır.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Sağ qulğa er kün bayram.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Fuqareniñ baylığı -- sağlığıdır.

~sağınmaq~
乗り遅れる vermëssen
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.

~sağır~
聴覚障害者 daf, stackdaf
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.

{~sap-sağlam~}
{~sağlam~}
~sağlamlıq~
健康 gesondheetlech
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Sağlam tende qotur.
Saqt olğan sağlam olur.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Sağlam baş yastıq istemèz.

{~sağmaq~ ~sawmaq~}
~sağuw~ ~sawuw~
乳搾り Sträichen
*sığır*
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?

~saip~
主人 Meeschter, Här
*saibe*
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.

~saibe~ ~sabı~
主婦 Fra, Damm
*saip*
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.

~sallamaq~
{~sallanmaq~ klunschen, klunschelen}
振る
*salıncaq*
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.

~salıncaq~
鞦韆 (ブランコ)Klunsch, Klunschel
*sallamaq*
Ana qurğan salıncaqta qız da sallanır.

~salqın~
涼しい kill
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.

~saman~
アドベ adobe/adobe {adobe}
Saqla samannı -- keĺir zamanı.

~sandıq~
櫃(ひつ)Schräin, Kommoud, Kammoud
Qızıñ beşikte olsun, ciyezi sandıqta olsun.

~sanmaq~
想定する supposéieren, unhuelen
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.

~sançmaq~
突き刺す opstiechen
*sançqı*
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.

~sançqı~
フォーク (食器) Forschett
|||||

~saña~ ~sağa~
「あなたへ」 "to you" ("to thee")
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Qızım saña aytam, keĺinim sen diñĺe.

~sap~
把手 Hänk, Staang
茎 Hallem
Qaşıqnen aş bergen, sapınen köz çıqarır.
Qaşıqnen aşatıp, sapınen közüñni çıqarır.
Sapsız balta suwğa batar.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~saqal~
ひげ Baart
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Er körgen saqallını babañ beĺĺemè.

~saqınmaq~
気を付ける virsiichteg, virsichteg, schounend sinn
Yaman közden saqın.
Saqınğan közge çöp tüşer.

~saqlamaq~
保存する spueren, retten
Eski urba yañısını saqlar.
Saqla samannı -- keĺir zamanı.
Alla meni dostlardan saqlasın, duşmannıñ aqqından özüm keĺirim.
Dost dosttan sır saqlamàz.
Yigit köĺgesine yigit saqlanır.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Adamaqnen mal bitmèz, aq saqlasın bergenden.

~saqt~
用心深い virsichteg, virsiichteg
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Saqt olğan sağlam olur.

~saran~
貪欲 verfroossen, begierlech, giereg, Fréisser, Gourmang, Gurmang, Nascheler, gurmangseg, glëschtereg (прикметник)
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Sarannıñ bağı yeşermèz.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Ötmekten qıl çıqmàz, sarandan pul çıqmàz.
Cümertten -- bir, sarandan -- eki.

~sararmaq~
黄色に giel, ocker, schassgiel ginn
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.

~saray~
宮 Palais
Qaplıbaqa da öz qabına baqıp: -- Öz evim, öz sarayım, -- degen.
Alınacaq qız ay körünir, evi saray körünir.

~sarhoş~ ~saruş~
泥酔 alkoholiséiert, voll, doudvoll, stacksat
Saruş aqay -- cin azabı.
Saruş aqay -- can azabı.
Saruşlanğan dost duşman olur.
Saruşlanda -- Çora Batır, ayınğanda -- Köse batır.
Saruştan deĺi qaçqan.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.

{~sap-sarı~}
~sarı~
黄 giel, ocker, schassgiel (прикметник)
*sararmaq*
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.

~sarsımaq~
振る zidderen (intrasitive)
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.

~sasımaq~
悪臭を嗅ぐ sténken
腐る zersetzen (intransitive)
Balıq baştan sasır.

~satmaq~
売る ofsetzen
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Evĺenüv -- bazarğa çıqıp, mal alıp satuw degiĺ.
Aqquş körseñ atıp al, büĺbüĺi körseñ satıp al.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Edep bazarda satılmàz.
Aqıl bazarda satılmàz.
Güzeĺĺik bazarda satılmàz.
Balcığa bekmez satılmàz.

~sawulmaq~
癒される geheelt ginn
Yara sawulır -- tamğası qalır.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.

~sayğı~
尊敬 Respekt
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Sayğığa sayğınen cewap ber.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.

~saylamaq~
選択する auswielen
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Bayramda qız saylamà.
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Qartayğan qız er saylamàz.
Aç qarın aş saylamàz.

~saymaq~
記録する enregistréieren
数える zielen
*sayğı*
*saylamaq*
Eĺniñ hatrını sayıp, balam babasına oşamàdı.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Doğğan aynı bitti say, doğğan oğulnı östi say.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Doğmuşıñnı sayacaq olsañ, aqçañnı say.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.
Yoldan tapsañ, sayıp al.

~saz~
葦 Lëtsch
サズ bağlama
*sazlıq*
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.

~sazlıq~
沼地 Mouer
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.

~sebep~
原因 Ursaach
理由 Grond
Öĺümge sebep tapılır.

~sefa~
喜び Freed
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Er dertniñ bir devası bardır, er cefanıñ -- bir sefası.

~seĺ~
土砂災害 coulée de boue/fluxo de lama {mudflow}
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.

~seĺam~
挨拶 Begréissung
*seĺamet*
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.

{~seĺamet~}
~seĺametĺik~
無事 Rettung
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.

~seksen~
八十 achzeg
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.

~semere~
効果 Effekt, Effet, Wierkung
İşniñ semeresi insannıñ emegine bağlı.

~semirmek~
脂肪になる to fat (intransitive)
*semiz*
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.

~semiz~
脂い fett (прикметник)
太った mockeleg (прикметник)
肉質な fleescheg (прикметник)
肉質 säfteg (прикметник)
*semirmek*
|||||

~sen~
君 de, du
*saña*
*seniñki*
Seniñ canıñ can da, menimki patılcanmı?
Sen ne deseñ de, o kene öz awasını çala.
Qızım, saña aytam, keĺinim, sen diñĺe.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
İşten qorqmà, iş senden qorqsun.
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Halqta olsa -- sende bar.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Er kes keçken köpürden sen de keçersiñ.
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.
Duşmanıñ qarınca ise, sen fiĺ ol.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Öĺüm sen barlığa, men carlığa qaramày.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Borc menim, qasevet seniñ.
Qawğa "sen" dep sançuwdan, "men" dep maqtanuwdan çıqar.
Öz-özüñni maqtamà, halq seni maqtasın.

~seniñki~
君の物 däin, däint, deng, dengen
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.

~sene~
年 Joer
1971 s.

~sernik~
マッチ Fixfeier
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~sevda~
情熱的な愛 Léift
Deñiz dalğasız olmàz, qızlar sevdasız olmàz.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Sevdalarnıñ gecesi qısqa olur.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.

~sevgi~
愛 Léift
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Sevgi içün can feda.
Sevgi yaşqa baqmày.
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Sevgi asretĺiknen sınalır.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Sevgi düĺber -- çirkin saylamàz.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.

~sevinç~
喜び joyfulness
|||||

~sevmek~
好く gären hunn, gär hunn
愛する gären hunn, gär hunn
*süymek*
*sevgi*
*sevinç*
*sevda*
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
İş sevmèzni eĺ sevmèz.
İş sevmèzge it baqmàz.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.
Qızıñ kimni sevse, kiyeviñ o olur.
Sevmègen yar -- yar degiĺ.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
Erte sevgen tez bezer.
Aqça alsañ sayıp al, apay alsañ sevip al.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Sevgeniñni erkeĺersiñ.
Can sevgeniñ candan artıq.
Sevmègenge süykenmè.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Köz körmèse, can sevmèz.
Qara da bir, sarı da bir kiygenge. Düĺber de bir, çirkin de bir sevgende.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qocasını sevgen qadın, qaynanasını da sever.
Erte evĺengen -- oğlan-qızğa sevingen.
Sevindirgen -- sevinir, yaqqan -- yanar.
Aq sevgenni halq sever.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.
Düĺber düĺber degiĺ, can sevgen düĺberdir.
Güzeĺĺerden kim güzeĺ, kimni sevseñ o güzeĺ.
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.
Sabırlını er kes sever.

~ses~
音 Laut
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.

~seyir~
見せ物 Show
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.

~sirke~ (@)
ワイン酢、酢 wine vinegar, vinegar
Keskin sirke qapına zarar.
Sirkesi suw kötermèy.

~sirke~ (@@)
虱の卵 nit
|||||

~sivrisinek~
蚊 Moustique
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.

~siyrek~
まれな rar, seelen, sielen
Siyrek musafir sıylı olur.

~sıcaq~
熱い waarm
Paranıñ yüzü sıcaqtır.

~sıçan~
鼠 (ハツカネズミ)Maus
Duşmanıñ sıçan olsa da, küçüñ arslanday olsun.
Qomşunıñ sıçanını özüniñ mışığından qızğanır.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.

~sığır~
雌牛 Kou, Bauz
Sen ağa, men ağa -- bu sığırnı kim sağar?
Buzawlasa da sığır olmàycaq.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Sığırnıñ sütü tiĺindedir.

{~sığmaq~}
~sığdırmaq~
挟む anhalen (transitive)
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Ernen qadın arasına qıl sığmàz.
Bir baş ne yerge olsa sığınır.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Evge sığmàğan iĺge sığmàz.
Süngü çuwalğa sığmàz.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Bir qoltuqqa eki qarpız sığmàz.

~sıfat~
属性 attribut/atributo {attribute}
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.

~sılanmaq~
濡れ naass ginn
*sılaq*
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.

{~sım-sılaq~}
~sılaq~
湿った naass
*sılanmaq*
Boşboğaznı ceennemge atqanlar da: -- Ağaçlarıñız sılaq, -- dep bağırğan.

~sıltamaq~
避ける drécken
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.

~sınamaq~
試用する préiwen
Adam işte sınalır.
Sevgi asretĺiknen sınalır.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.

{~sınmaq~}
~sındırmaq~
壊す ubriechen {to break_off} (transitive)
壊す décomposer {to break_down} (transitive)
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.

{~sım-sıq~}
~sıq~
頻繁な frequent, heefeg
*sıqarlamaq*
Musafiri sıq olğannıñ qazanı boş olmàz.

~sıqarlamaq~
急かす undreiwen
|||||

~sıqmaq~
圧迫する zesummepressen
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.

~sır~
秘密 Geheimnis, Heemlechkeet
Balalı evde sır turmàz.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Sevgiĺiñniñ sırını satsañ, sevgiĺisiz qalırsıñ.
Duşmanıñ küĺgeni -- sırıñnı biĺgeni.
Aytmà sırıñnı dostuña: dostuñnıñ da dostu bardır, o da aytar dostuna.
Dost dosttan sır saqlamàz.
Sırğa taqqan sırlanır.
Er güzeĺniñ bir sırı bar.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.
Sır sırnı açar, sır da -- dertni.

~sıra~
順序 séquence/seqüência {sequence}
学校の机 Bänk, Schreifdësch
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Sıradan qalğanım -- öĺgenim.
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Sıra biĺseñ, sıradan qalmàzsıñ.

~sırt~
背中 Réck, Bockel {human's back etc.}
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.

~sıy~
食べ物の贈り物 Corbeille, Cadeau
*sıypamaq*
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Kiyev sıyı -- han sıyı.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Babasını sıylamàğannı balası sıylamàz.
Musafirine köre sıyı.
Siyrek musafir sıylı olur.
Sıylağan sıylanır.
Bir kere sıylağanğa qırq kün seĺam.
Toq kişini sıylamaq zor.

~sıypamaq~
愛撫する heemelen, stréilen
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.

~sızlamaq~
痛い räissen
{Wéi}
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.

~sofra~
食卓 Dësch {dining table}
{table de salle à manger/mesa de jantar}
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.

~sofu~
スーフィー صُوفِيّْ soufi/sufi {sufi (sofees, sofi)}
İçkiciĺikniñ soñu -- sofulıqtır.

~soğan~
タマネギ(玉ねぎ)Ënn, Zwiwwel
Aş ĺezetini ketirgen -- soğannen biber.

~sol~
左 lénk, lénks
*solmaq*
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~solmaq~
思い焦がれる languir/definhar {to pine}
*sol*
Ğurbetĺik güĺni soldurır.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.

~soñ~
終了 Endung
〜「その後」 〜"afterward" (〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) + [~~])
*soñki*
Lafnıñ soñu başından beĺĺi.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Oquwnıñ soñuna çıqmàğan caiĺden beter.
İşni başlağanda soñunı oylan.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Ana-baba qadrini balañ olğandan soñ, biĺersiñ.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Quda olğance çoq sına, quda olğandan soñ, çoq sıyla.
Eyiĺik yapsañ, soñunace yap.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Altmıştan soñ ömür -- ekindinen aqşam arası.
Atay balası altmıştan soñ aqıl-balıq olur.
Aqşamdan soñ kün doğmàz.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.
Baş ketkenden soñ, saç içün ağlamàzlar.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Başta öz ayıbıñnı biĺ de, soñ başqasını küĺ.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Qorqsañ aytmà, aytqandan soñ -- qaytmà.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.
Başta keĺgen musafirni soñundan keĺgen quwar.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
İçkiciĺikniñ soñu -- sofulıqtır.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.
İş başında maqtanmà, iş bitkenden soñ maqtan.
Başını bir oyla, soñunı beş oyla.

~soñki~
最近 spéitst
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~soqmaq~
差し込む astiechen
İşin' olmàğan işke soqulmà.
Sorap bergence, soqıp ber.

~soqur~
盲目的 blann
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Aşıqnıñ közü soqur, qulağı sağır.

~soramaq~
問う froen
Soray-soray İstanbul tapılğan.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Biĺmègeniñni soramaq ayıp degiĺ.
Ne sorasañ, baladan sora.
Yahşınıñ aslını soramà.
Qapı açıq olsa da, sorap kir.
Aywan qoqlaşıp, insan -- soraşıp.
Sorap bergence, soqıp ber.
Şeytandan: -- "Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~soy~
同族 Famill
*soy-aqraba*
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.

~soy-aqraba~
親族 Famill
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında

{~sönmek~}
~söndürmek~
消す läschen
Ateş ateşnen söndüriĺmèz.
Ötken ömür -- söngen kömür.
Tez yanğan, tez söner.

~söyĺemek~
話す schwätzen
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söyĺemege biĺmègen lafnı bozar.
Çoq biĺseñ de, az söyĺe.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Abaylamày söyĺegen, awurmày öĺer.
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Çoq diñĺe, az söyĺe.
Biĺgeniñni söyĺe, biĺmègeniñni diñĺe.
Söyĺep köstergence, işĺep köster.
Az söyĺe de, çoq işĺe.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.
Sayğı istegen çoq söyĺenmèz.
Ağzı qıyış olsa da, bay söyĺensin.
Aç köp aşar, açuwlı köp söyĺer.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Söyĺe baştan, qaĺem qaştan.
İçmèzden eveĺ özüñ söyĺenesiñ, içkenden soñ -- raqı söyĺene.

~söz~
単語 Wuert, Vokabel, Begrëff
言葉 Spréch, Riedensaarten
*atalar sözü*
*söyĺemek*
İnamına köre degiĺ, faydasına köre söz ayt.
Qırımtatar atalar sözĺeri
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Tiĺ ve söz aqqında
Tatlı söz baldan tatlı.
Sözüñnen işiñ bir olsun.
Sözü aqnıñ işi aq.
Özüne baqmà, sözüne baq.
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
Atılğan oq keri qaytmàz, aytılğan -- söz.
Yahşı sözge can qurban.
Cemaatnıñ sözü dağ awdarır.
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Doğru söz öĺmèz.
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Aywan boynuzınen küçĺü, insan -- sözünen.
İnsan öĺür, aytqan sözü qalır.
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Yigitniñ sözü birdir.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Er söz yerince aytılır.
Doğru söz qılıçtan keskindir.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Doğru söz accı olur.
Söz ağzından çıqqance seniñki. Ağzından çıqqandan soñ -- eĺniñki.
Özü doğrunıñ sözü doğru.
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Söz yerince aytılsa, sözdir.
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.
Qattı söz qabırğadan keçer.
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Fikirsizge söz ötmèz, oñmàznıñ işi bitmèz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Özüñkine söz öter.
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Eĺ sözüne baqqan, apayından marum qalır.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Doğru söz yemin istemèz.
Doğru söz demir deĺer.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Ana-babaña söz qaytarmà.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Sözü sözge oşamàz, ağzı boşamàz.
Kişiniñ sözünen işi bir olmalı.
Qorqaqnıñ közü balaban, ahmaqnıñ -- sözü.
Aqayman deysiñ, sözüñnen işiñ bir olsun.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Güzeĺĺik közde degiĺ, sözdedir.
Musafirniñ sözü qonaqbayğa emirdir.
Özü büyükniñ sözü büyük.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~suç~
罪悪 Schold, Verfeelung
Em suçlu, em küçĺü.

~sultan~
スルターン Sultan
Başqa iĺniñ sultanı olğance, öz iĺiñniñ çobanı ol.

~Suĺeyman paşa~
スレイマン・パシャ(オルハンの息子) Soliman (fils d'Orhan)/Solimão Paxá {Süleyman Pasha (son of Orhan)}
Aqay olmàğanda horazğa da Suĺeyman paşa degenĺer.

{~şır-suw~}
~suw~
水 Waasser, Gewässer
*suwsamaq*
*suwarmaq*
*suw közü*
Sirkesi suw kötermèy.
Aşı eĺden, suwu -- göĺden.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
At körse -- oqsay, suw körse -- suwsay.
Suw kiçikniñ, söz büyükniñ.
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Çeber qoldan suw içmek de fayda.
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Dünyanı suw bassa da, papiyniñ ımrına degiĺ.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Suwğa barıp, suwsuz keĺir.
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.
Aqqan suw yolunı tapar.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Sapsız balta suwğa batar.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.
Suwğa tayanmà -- saruşqa inanmà.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Suw içken quyuña tükürmè.
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Qırq dereden suw ketirir.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
Senden alğanım suwğa ketsin.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Suw körmèzden papuç çıqarma.
Er kesniñ bir derdi bar, degirmenciniñ suw derdi bar.
Suwğa barıp, suwsuz qaytar.

~suw közü~
自然の噴水 a natural fountain
|||||

~suwarmaq~
散水する nätzen
İşi yoq it suwarır.

~suwsamaq~
渇く duuschtereg sinn
At körse -- oqsay, suw körse -- suwsay.
At körse aqsay, suw körse suwsay.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.

~suwuq~
冷 Keelt, kal (прикметник)
Yarsız ayat -- suwuq küz.

~suwumaq~
冷やす ofkillen
*suwuq*
Qattı qaynağan, tez suwur.

~süngü~
銃剣 baïonnette/baioneta {bayonet}
Süngü çuwalğa sığmàz.

~sürme~ ~surma~
كَحَلْ khôl {kohl (cosmetics)}
{tipo de cosmético utilizado pleas mulheres do Oriente}
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.

~sürmek~
続ける dinn virugoen, weidergoen
出発する dinn ewechgoen, fortgoen, erausgoen, ofgoen
*sürünmek*
Cefasını çekmègen, sefasını sürmèz.
Sıradan qalğan sürünip öĺer.

~sürü~
群れ Häerd
Sürüden ayırılğan qoynı qaşqır parçalar.
Sürüden ayırılğannı börü yer.

~sürünmek~
惨めな人生を送る {to live a miserable life}
{misérable existence/existência miserável}
つまずく erantrëllen
Dört ayaqlı at da sürüne.
Bir sürüngeni içün atnıñ başını kesmèzĺer.

~süt~
乳汁 Mëllech, Vollmëllech
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Öĺgen sığır sütĺü olur.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.
Sığırnıñ sütü tiĺindedir.

~süyek~
骨 Knachen, Schank, Sprenz
Kötek etten öter, söz -- süyekten.
Özü et aşasa da, süyekten közüni ayırmàz.

~süykemek~
擦る reiwen
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.

~süymek~
愛する gär, gären hunn
{Léift}
*sevmek*
Sevmègenge süykenmè.


-=Şş=-

~şaat~
証人 Zeien
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Dawanıñ aslını biĺmèseñ şaat olmà.

~şaltıramaq~
振る zidderen
Qazan-ayaq şaltıramàğan ev olmàz.

~Şam~
ダマスカス Damaskus
Oña Şam yolu tüm-tüz.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.

~şan~
尊敬 Respekt
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.

[~şap~]
接吻 Bees
Oña şap da bir, şeker de.

~şapırmaq~
振る rëselen
し吹く besprëtzen
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.

~şaplawuz~
おしゃべり chatterbox
Şaplawuznen añqaw -- duşmanğa awdır.

~şaqıldamaq~
げらげら笑う laachen {to guffaw}
{esclaffer/gargalhar}
Aqıllığa ayttım -- añladı, biĺdi. Aqılsızğa ayttım -- şaqıldadı küĺdi.
Ayınıqqa ayttım, -- añladı, biĺdi, saruşqa ayttım, -- şaqıldadı, küĺdi.

~şarap~
ワイン Wäin
Raqı da bir, şarap da bir -- içkenge, düĺber de bir, çirkin de bir -- sevgenge.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.
İçtim şarap -- oldım harap, içtim raqı -- oldım bıralqı.

~şatalaq~
馬鹿 Idiot
İndemèzden iş çıqar, şatalaqtan söz çıqar.

~şaşmaq~
驚く wonneren
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Şaşqan papiy quyruqtan dalar.

~şawĺe~
光線 Stral
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~,şay eken,~
そのため {therefore}
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~şefqat~
同情 Baarmhäerzegkeet
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.

~şegirt~
見習い Léierbouf, Léierjong, Léiermeedchen
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.

~şeker~
糖 Zocker
Oña şap da bir, şeker de.

~şenbe~ ~çamba~
日 Dag
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.

~şerbet~
シャーベット [شربت] sharbat {sharbat}
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.

~şeref~
名誉 Éier (прикметник)
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.

~şey~
物 Déngen
Dünyada eñ qıyın şey -- añlamàğanğa añlatmaqtır.
Emir qulu er şeyge azır.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.

~şeytan~
悪魔 Däiwel, Jomer
Şeytanım bar -- ayttım, imanım bar -- qayttım.
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Aceĺe işke şeytan qarışır.
Şeytanğa çarıq kiydirir.
Şeytandan: -- "Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~şikar~
Bayğa bayram etmek ne şikar.

~şikayet~ ~şikaet~
苦情 Klo
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.

~şişmek~
膨らむ oplafen, schwëllen
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.

~şıbalamaq~
投げるために bewerfen
{to attack someone by repeatedly hurling things at them}
{彼らに何かを繰り返し投げつけて誰かを攻撃する}
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.

~Şıban~
シバン Chayban ou Chiban {"a grandson of Genghis Khan"}
Şıbırdağanıñ Şıbanğa eşitiĺe.

~şıbırdamaq~
囁く pësperen
Şıbırdağanıñ Şıbanğa eşitiĺe.

~şorba~
ショルバ Zopp
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Ucuz etniñ şorbası tatımàz.

~ştan~
ズボン Box
Ştansıznıñ aqlından künde altı arşın bez keçer.

~şu~
それ {that}
Bala ne körse, şunı yapar.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Şu babanıñ şu evĺadı.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Ömrüñ nasıl olsa, öĺümiñ de şunday olur.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Biri aşar, biri baqar, qıyamet şundan qopar.

~şübesiz~
確かに ouni Zweiwel {doubtless}
{indubitalement/indubitávelmente}
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~şükür~
感謝 Dankbarkeet
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Hıyarğa köre, turupqa şükür.

-=Tt=-

~tabaq~
皿 Teller, Plättel, Plateau, Plack
Oğlu olğan altın tabaqtan aş aşar.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

~tabiat~
自然 Natur
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.

~tal~
柳 Weid
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.

~talamaq~
刺す picken
{Stach}
*talaşmaq*
Balqurtqa talanmày, bal asralmàz.
Adam olsañ, ana-babañnı qararsıñ, aywan olsañ, olarnı talarsıñ.
Köpekke talanğance, çalıyı dolan.

{~talap~}
~talapkar~
勤勉な fläisseg
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında
Talapkarğa nur yağar.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.
Talapkar kişi aç qalmàz.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.

~talaq~ (@)
脾臓 Mëlz
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.

~talaq~ (@@)
طَلَاقْ Scheedung {talaq (divorce)}
|||||

~talaşmaq~
争う widderspriechen
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.

~tamaq~
咽頭 Guergel
Yuqu tamaq toydurmàz.
Tamağından qızğanğannıñ talağı şişer.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.
Aşına köre tabağı, işine köre tamağı.

{~tammaq~ *tamğa*}
~tamçı~
滴 Drëps
Tamçı taşnı teşer.
Tama-tama göĺ olur, aqa-aqa seĺ olur.
Bal tamçıdan cıyılır.

~tamğa~
印 Mark
Yara sawulır -- tamğası qalır.

~tamır~
根 Wuerzel
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.

~tana~
仔牛 Kallef
Baca bacağa barğanda, baylı tana kürsünir.
Ana sütünen kirmègen, tana sırtınen kirmèz.

~tanımaq~
認識する erkennen
*tanış etmek*
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Halq tanısa -- dünya tanır.
İt uruwını tanımàz.
Atlar kişneşip tanışır, insanlar -- söyĺeşip.
Yigitni emek tanıtır.
At minse atasını tanımàz.

~tanış etmek~
併せる presentéieren
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~tañ~
黎明 Sonnenopgank, Sonnenopgang
*tañ közü*
Qara qızğa keĺgende tañ atar.

~tañ közü~
夜明け Herrgottsfréi
|||||

~Tañrı~ ~Tañri~
テングリ de Bloen Himmel {Tengri, the Blue Sky}
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Canı yanğan tañrısını qarğar.

~tapmaq~
見つけます fannen
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Soray-soray İstanbul tapılğan.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Tapqanını itke, arqasını bitke aşata.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Ebini tapqan et aşar.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Aqçanı aqça tapar.
Qıdırğan Mevĺasını da tapar, beĺasını da.
Aqqan suw yolunı tapar.
Ebini tapqan ayğa uçar.
Çareĺi dünyanıñ çaresi tapılır.
Halqnıñ işançını coymaq qolay, tapmaq qıyın.
Ana-babadan başqa dünyada er şey tapılır.
Balasını öpseñ, anasınıñ hatrını taparsıñ.
Tapqan ana degiĺ, baqqan anadır.
Balanı tapmağa biĺdiñ, baqmağa da biĺ.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Qızıñ güzeĺ olsun, oğlun' tapılır.
Dost tapılır, tuwğan tapılmàz.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Doğmuşıñnı, başıña beĺa keĺgende taparsıñ.
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.
Menim tapqanım -- seniñ qapqanıñ.
Öĺümge sebep tapılır.
Öĺümden başqa er şeyniñ çaresi tapıla.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Baş sağ olsun -- mal tapılır.
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Mal tapqance aqıl tap.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.
Er kes öz tapqanını aşasa, hanlar, beyĺer açtan öĺer ediĺer.
Fuqareĺeşseñ -- ne tuwğanıñ tapılır, ne dostuñ.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.
Qomşu qomşuda qıl tapar, ayranına suw qatar.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Cartı tapsañ, carıp ber, bütün tapsañ, böĺip ber.
Alğanını qaytarmàğan, qıdırğanını tapalmàz.
Yoldan tapsañ, sayıp al.
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.
Musafirniñ hatrını bir keĺgende tap, birde ketken de.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmàz.
Dertsiz yigit yar tapmàz.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Aşağan biĺmèz, doğrağan biĺir, qapqan biĺmèz, tapqan biĺir.

~taqmaq~
掛ける ophänken
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Sırğa taqqan sırlanır.

~tar~
小さい kleng
狭い enk, schmuel
Ünersizge dünya tar.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Qara halqqa keñ dünya mezar kibi tar ola.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Eviñ tar olsa da, göñĺüñ bol olsun.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.

~tarı~
キビ millet/painço {millet}
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~tarla~
耕作可能な Akerland
{ploughland} рілля
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.

~tartmaq~
量る ofweien
引っ張る zéien
*tartıluw*
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Ten tartmàsa, can tartar.
Can tartmàsa, qan tartar.
Can tartmàsa göñüĺ sevmèz.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.

~tartıluw~
潮の干満 reflux/vazante {ebb}
|||||

~tartınmaq~
臆病な fäertereg sinn
Tartınğan aç qalır.

~tas~ ~taz~ (@)
[طاس] 茶わん Taass
Altın başıñ sağ olsa, altın tasdan suw içersiñ.

~taş~
石 Steen, stengen
*taşlamaq*
Tiygenge tiyer, tiymègenge taş atar.
İĺim qazanmaq -- taş kemirmek demektir.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Tamçı taşnı teşer.
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Taşnı sıqsa, suwunı çıqarır.
Tırışqan taş ufatır.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Degirmen eki taştan, muabbetĺik eki baştan.
Bir taşnen diwar qalanmàz.
Qomşuñ seni taşnen şıbalasa, sen onı aşnen şıbala.
Başlı kişi taşnı aş eter.
Aqılsıznen aş aşağance, aqıllınen taş taşı.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Altın-kümüş taş eken, arpa-kürpe aş eken.
Dağ düĺberĺigi -- taştadır, adamnıñ düĺberligi -- baştadır.
Suw keter -- taş qalır, sürme keter -- qaş qalır.
Ümütsiz taş baş yarar.

~taşlamaq~
捨てます schmäissen
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.
Baba ünerini taşlamà.
Qazanıña ne taşlasañ, çomuçıña o keĺir.
Başlağan işiñni taşlamà.
Bir işni başlamà, başlağandan soñ taşlamà.
Artıña taşlasañ, ögüñe çıqar.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
İĺişken etegiñni kes taşla.
Bir deĺi quyuğa bir taş taşlağan, qırq aqıllı çıqaralmàğan.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~taşmaq~
溢れる iwwerlafen
Özen suwunı baaŕ taşırır, insan şanını emek aşırır.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.

~tatlı~
甘美 sweet
Tatlı söz baldan tatlı.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Accığa tatlı beriĺmèz.
Er keske öz Watanı tatlı.
Balamnıñ balası baldan tatlı.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Sevgiĺiñniñ sıyı baldan tatlı.
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.
Ömür ne qadar tatlı olsa, öĺüm şu qadar accı olur.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.

~tatmaq~ ~tatımaq~
味わう schmaachen, erausschmaachen
*dad*
Ucuz etniñ şorbası tatımàz.
Accını tatmàğan, tatlınıñ qadrini biĺmèz.

~tawşan~
野ウサギ Hues
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Tawşan dağğa küsken de, dağnıñ haberi olmàğan.

~tawuq~
鶏 Hong, Kluck
Qomşunıñ tawuğı -- qaz, keĺini -- qız körünir.
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.
Dost hatrı içün çiy tawuq biĺe aşalır.
Hatır içün çiy tawuq da aşalır.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Birevniñ tawuğını aşasan, öz qazıñnı azırla.

~tay~
仔馬 Fillen
Er kes atını qoşqanda, o da tayını qoşa.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Ortaq attan tay artqaç.

~tayamaq~
支える stäipen
*tayaq*
*tayanğıç*
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Suwğa tayanmà, duşmanğa inanmà.
Suwğa tayanmà -- saruşqa inanmà.
Bayğa inanmà -- suwğa tayanmà.

~tayaq~
杖 Lëtsch (Jō)
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Köpeknen dost ol da, tayağıñnı eĺinden taşlamà.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Tayaqnen bala terbiyeĺenmèz.

~tayanğıç~
支える Stäip
Oğul bala ana-babağa tayanğıç.

~taz~ (@@)
はげ頭 Glatz, Glatzert, Plakkapp
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.

~taze~
新鮮 frësch
Qara qışta taze hıyar.

~tebessüm~
微笑 sourire/sorriso {smile}
|||||

~tecribe~
体得 Acquis, Erfarung, Experienz
経験 Pratique
Qartlarnıñ aqlı az olsa da, tecribesi çoq.

~tegin~
静か quiet
Alışqan qol tegin turmàz.

~tek~
「だけの」~ only~
Tek babañnıñ oğlu degiĺ, halqıñnıñ da oğlu ol.

~tekne~
ボウル Boll
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.

~teke~
オスのヤギ Geessebock
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Talap etken çoban tekeden süt çıqarır.

{~tekĺif~}
~tekĺif etmek~
紹介する presentéieren
Diqqatıñızğa tekĺif etiĺgen bu cıyıntıq keniş oquyıcılar
dairesini Qırımtatar atalar sözĺerinen tanış etüvde birinci
ıntılıştır.

~temeĺ~
基礎 Fëllement, Fundament, Dall
Adaĺet -- dünyanıñ temeĺidir.
Temeĺsiz ev yıqılır.

{~ter-temiz~}
~temiz~ ~pak~
清らか propper
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Temizĺik baylıqtan artıqtır.
Aq olmàsa da, pak olsun.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.

~ten~
体 Kierper, Läif, Leif
Ten tartmàsa, can tartar.
Ernen qadın -- bir can, bir ten.
Sağlam tende qotur.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Tende bitken, tepeşirde keter.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Saf awa -- tenge dewa.
Ağırmàğan ten olmàz, başıña keĺecek, malıña keĺsin.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.

{~tenbeĺ~}
~tenbeĺĺik~
怠惰 Lidderegkeet, Kamoudheet, Bequemlechkeet, Kamouditéit
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.
Tenbeĺĺik -- baht duşmanı.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Deĺinen tenbeĺ beĺanı bedawa qazanır.
Tekeden süt, tenbeĺden iş qıdırmà.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Tenbeĺge iş buyursañ, saña aqıl ögretir.
Tenbeĺniñ işkirĺigi iş bitkenden soñ başlar.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Tenbeĺ qadınğa bala sıltaw.
Tenbeĺge iş et deseñ -- başı ağırır.
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Tenbeĺ aş başında, işkir iş başında.
İş iştaa açar, tenbeĺ işten qaçar.
Tenbeĺ aşqa keĺir, işkir -- işke.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.
Fuqareĺik ayıp degiĺ, tenbeĺĺik ayıptır.

~tentek~
ばか Blani, Hännes
Aqıllı oylanğance, tentek işini bitirir.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.

~tepeşir~
白亜 Kräid
Tende bitken, tepeşirde keter.

~tepmek~
蹴る rennen
Yıqılğanğa bir tepmè.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.
Qart atnıñ tepmesi qattı olur.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, ayat ise, sırtıña tepip añlatır.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Eki at tepişir, arada eşek öĺer.
At tepmesini at köterir.

~teprenmek~
振る zidderen
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.

~ter~
汗 Schweess
İşte terĺemègenniñ qazanı qaynamàz.
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Dostuña atıñnı bermè, berseñ, terĺettiñ demè.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.

~teraze~
秤 Wo
尺度 Quantum
Tiĺ -- aqıl terazesidir.

~terbiye~
文化 Kultur
Edep ve terbiye aqqında
Balanı yaştan terbiyeĺe.
Balanı tapmaq bir kere küç, terbiye etmek biñ kere küç.
Balalıqtan terbiye alğan, büyügenden soñ reziĺ olmàz.
Tayaqnen bala terbiyeĺenmèz.

~terek~
木 Bam
Özüniñ közünde terekni körmèz, başqasınıñ közünde çöpni körer.
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Ana -- yurtnıñ teregi.
Yigit -- yurtnıñ teregi.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Egiĺmègen terekniñ qoqlanmàğan göncesi.
Terek tamırlarına tayanır, insan -- tuwğanlarına.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Bir terekniñ tamırı, bir tekneniñ hamırı.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Yañğız terek dağda ösmèz.
Qıyış tereksiz orman olmàz.
Qıyış terek doğru ösmèz.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
İç kim dünyağa terek olmàğan.
Teregi çoq köyniñ mezarı az olur.
Qadı edi bu dünyanıñ teregi, qadı öĺdi -- dünya kene bayağı.
Menden iraq olsun da, istese ceennemge terek olsun.
Terek yaprağınen güzeĺdir.

~teren~
奥深い déif
Sazlıqqa batqan, qıbırdağan sayın terenge dalar.

~teri~
皮膚 Haut
未加工の毛皮 Rohstoffpelz
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Bir teriden ton çıqmàz.
İnsan bir teriniñ içinde em semirir, em azar.
Bir gecege qoyan terisi çıdağan.

{~tertip~}
~tertip etmek~
編集する erausginn
Tertip eticiden
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL

~teşmek~
穴を作る bueren
Tamçı taşnı teşer.
Bir yamawda qırq teşik.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.

~tevsiye~
勧告 Recommandatioun, Empfeelung
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~tez~
早く huerteg
Qattı qaynağan, tez suwur.
Qattı yağmur tez toqtar.
Yaman haber tez cayrar.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
Erte sevgen tez bezer.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Aqqa qara tez tiyer.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.
Tez yanğan, tez söner.

~ticaret~
商業 Commerce
Em ticaret, em ziyaret.

~tiĺ~
国語 Sprooch
言葉 Wierder
舌 Zong
Tiĺ ve söz aqqında
Adamnı küĺdürgen de tiĺ, küydürgen de.
Tiĺ -- aqıl terazesidir.
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Göñĺü boşnıñ, tiĺi ĺe boş.
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Sevdirgen de tiĺ, bezdirgen de.
Tiĺiñnen göñĺüñ bir olmalı.
Göñĺüñdeki -- tiĺiñde.
İnsannıñ beĺası tiĺindedir.
Tiĺ -- yürekniñ anahtarı.
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.
Tiĺi bekniñ -- başı sağ.
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Qulaq -- eki, tiĺ -- bir, eki diñĺe, bir söyĺe.
Çeber eĺinden beĺĺi olur, oqumış -- tiĺinden.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Tiĺnen söyĺegence, qolnen işĺep köster.
Ateşnen suw tiĺsiz duşmandır.
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Sığırnıñ sütü tiĺindedir.

{~tiĺemek~}
~tiĺek~
願望 Begier, Wonsch
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Balağa ber de, tiĺep baq.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Birevge öĺüm tiĺegence, özüñe ömür tiĺe.

~tiĺki~
狐 Fochs, Fuuss
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Er tiĺki öz quyruğını maqtar.
Kümesniñ anahtarını tiĺkiniñ boynuna asma.

{~tim-tik~}
~tik~
急な géi
Boş çuwal tik turmàz.

~tiken~ ~tigen~ ~tigenek~ ~tegenek~
茨 Dar
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Güĺüne aldanıp, tikenine qadalmà.
Güĺüni sevgen, tikenini de sever.
Tegenek arasında ösken güĺden saqt ol.
Güĺüni alğandan soñ, tikenine bir balta.
Güĺ sanarsıñ, tegenek çıqar.
Güĺüni sevgen tikenini de sever.

~tikiş~
縫製 Handaarbecht, Bitzen
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.

~tikmek~
縫う bitzen
*tikiş*
Çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Tikişni çeberge tiktir de, çolaqqa min taqtır.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?

~tiĺmek~
切る schneiden
Tiĺingen ötmek birikmèz.

{~tip-tiri~}
~tiri~
生きている lieweg
*tiriĺmek*
Öĺüge ağlamàz, tirige küĺmèz.
Degirmenge qoysañ, tiri çıqar.
Qayda birĺik, anda tiriĺik.
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.

{~tiriĺmek~ operstoen}
~tiriĺtmek~
復活させる
*tiri*
Tirini öĺdürmek mümkün, öĺüni tiriĺtmek mümkün degiĺ.
Qorqaq cenkte künde beş kere öĺip tiriĺir.

~tirnek~
綿密な titivant {titivating}
こぎれいさ Propretéit
気心 Disziplin
*tirnekĺi*
|||||

~tirnekĺi~
勤勉 fläisseg
Tirnekĺiniñ teri çıqqance, tenbeĺniñ canı çıqar.
Tirnekĺik baht ketirir, tenbeĺĺik açtan öĺdürir.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.

~tiş~
歯 Zant
歯歯 Zänt
*tişĺemek*
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Bahşış atnıñ tişine baqmàzlar.
Tişiñ barda, çaynap qal.

~tişĺemek~
かむこと bäissen, ofbäissen
Yuwaş it ürümèp tişĺer.
Biĺgen biĺgenini işĺer, biĺmègen parmağını tişĺer.
İşĺegen -- tişĺer.
Beş parmağıñnıñ qaysını tişĺeseñ, şusı ağıra.
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.

~tiymek~
触る beréieren, treffen
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Tiygenge tiyer, tiymègenge taş atar.
Balalı qazğa yem tiymèz.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Aqqa qara tez tiyer.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~tiz~
膝 Knéi
*tiz çökmek*
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.

~tiz çökmek~
ひざまずく nidderknéien, nidderknéien, knéien
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.

~tınç~
落ち着いた geloossen
*tınıq*
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.

~tınıq~
粛々と gemälleg
*tınç*
Suwnıñ tınıq aqqanından qorq, insannıñ -- aşağı baqqanından.

~tırışmaq~
努力する druginn
Tırışqan taş ufatır.

~tırnamaq~
引っ掻く krazen
*tırnaq*
Başıñnı tırnap iş etmè, beĺiñni buw, işkir körüseñ örnek al, tenbeĺni quw.

~tırnaq~
釘 Nol
Tırnaq etten ayırılmàz.
Saç sefadan öser, tırnaq -- cefadan.
Qol tenden ayrılmàz, tırnaq -- etten, söz işten ayrılmàz, er -- sözünden.

~tırnawuç~
熊手 Reech
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.

~tırşaw~
足枷 entrave de cheval {hobbles}
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.

{~tırtaymaq~}
~tırtayğan~
むっと schamper
Qartayğan da tırtayğan.

~tırtır~
毛虫 青虫 Raup
|||||

~tış~
外側 baussen, dobaussen, baussent, auswäerts, ausserhalb vun[...]
Tışına baqmà, içine baq, eĺinden keĺgen işine baq.
Tışına baqmà, içine baq.
Qolaysıznı qoynuña alsañ, eki ayağıñ tışta qalır.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.
İçkiciniñ içindeki tışında.
Raqı kirer içiñe, sırıñ çıqar tışıña.

~tıymaq~
落ち着かせる berouegen
*tınıq*
*tınç*
Başıñnıñ seĺametĺigini isteseñ tiĺiñni tıy.
Fikir özen degiĺdir -- tıymaq olmàz.
Közüñ ağırsa qoluñnı tıy.

~tobuq~
足首 Enkel, Knéchel
Dünyanı seĺ alsa, tobuğına çıqmàz.

~tolmaq~
達成される erfëllen (transitive)
*tolu*
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.

{~top-tolu~}
~tolu~
いっぱい sat, voll
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.

~ton~
毛皮表着 Pelz
Anadan körgen -- ton biçer, babadan körgen -- oq atar.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Bir teriden ton çıqmàz.
Kiygen tonıñ eskirir, kiydirgeniñ eskirmèz.
Atsızğa at mindirmè, tonsuzğa ton kiydirmè.
Eski ton cılıtmàz.
Ton kiygen toñmàz.

~toñmaq~
寒く afréieren
İş sevgen oñar, sevmègen -- toñar.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Ton kiygen toñmàz.

~top~
玉 Bull, Ball, Plott
集団 Grupp
*toplamaq*
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.
Torğay uçsa -- topunen.

~toplamaq~
まとめる versammelen (transitive)
収穫する eranhuelen, ausdinn
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL
Bir kün eveĺ saçsañ, bir afta eveĺ toplarsıñ.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.

~topraq~
土地 Äerd
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Kiyev qaynata toprağındandır.

~toq~
満足 sat
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Doğrudan aç körmèdim, egriden -- toq.
Hastalanmày -- sağlıqnıñ qadrini biĺmèzsiñ, açıqmày -- toqluqnıñ qadrini.
Aç qadrini toq biĺmèz, hasta qadrini sağ biĺmèz.
Aç qadrini toq biĺmèz.
Toq açnıñ qadrini biĺmèz.
Bir açlıqnıñ bir toqluğı da bar.
Analı bala özü toq, anasız bala közü toq.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Toq kişini sıylamaq zor.

{~toqtamaq~}
~toqtatmaq~
止まる stoppen (transitive)
Qattı yağmur tez toqtar.
Aqiqiy söz aqqan suwnı toqtatır.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.

~torba~
袋 Sak, Tut
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Boş torbağa at keĺmèz.

~torğay~
雀 Spatz
Torğay uçsa -- topunen.
Torğaydan qorqqan tarı ekmèz.

~tot~
錆 Rascht
İşĺegen demir totlanmàz.
İşĺetiĺmègen demirni tot basar.
Altınnı tot basmàz.

~totay~
高貴な女性 adeleg Fra (прикметник)
Esmeri de olsa -- totay qız.

~toy~
結婚式 Hochzäit
*toyun*
Yaman yigit toy bozar.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Keñeşĺi toy bozulmàz.
Toyğa toqmaq cıyılır.
Toy aşına it toymàz.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Toy aşınen dost qarşılanmàz.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.

~toqmaq~ ~tüygüç~
乳棒 Stéisser
Toyğa toqmaq cıyılır.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Deĺi toqmaq ciyar.

~toqunmaq~
触れる beréieren
Öz qoluñnen qoymàdıñmı, toqunmà.

~toymaq~
満足する sat sinn
*toq*
Nazlı nazlanğance nazsız aşap toyar.
Yuqlap qarınıñ toymàz.
Yuqu tamaq toydurmàz.
Toy aşına it toymàz.
Toyğa barsañ toyıp bar, tiĺki tonıñ kiyip bar.
Dünyağa toyulmàz.
Aşap toymàğan, yalap toymàz.
Özü toysa da, közü toymàz.
Özü toymàznıñ közü toymàz.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Loqma qarın toydurmàz, muabbetĺik arttırır.
Güzeĺĺikke toyulmàz.
Özü toyar, közü toymàz.
Hırsızlıqnen sıçan biĺe toymàğan.
Pahıl toymàz, hırsız oñmàz.
Aşa qarnıñ toyğance, çalış terge batqance.
Bedawa aş toydurmàz.
Yıqılğan, küreşke toymàz.

~toyun~ ~dügün~
宴 Fest, Feier, Party
Kimge -- dügün, kimge -- dögün.
Añqaw oyun bozar, tentek toyun bozar.

~toz~
粉塵 Stëbs
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.

~tozmaq~
磨り減らす verwitteren, auswäschen
Aşıq oynağan -- azar, top oynağan -- tozar, oquğan episini ozar.

~tögerek~
円 Rondel (прикметник)
Biĺmèz qızğa tögerek -- örnek.
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.

~töĺ~
肥沃な fruchtbar (прикметник)
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.

~tör~
名誉ある場所 eng éierbar Sëtzplaz
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Tentek toy eter de, özü törge çıqar.
Qapımız açıq, törümiz boş.
Körmèmiş çırağın törge iĺer.
Yañı eĺek törge asılır.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~töşek~
寝具 Bettspreet
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.

~töşemek~
覆う akleeden
*töşek*
|||||

~tul~
やもめ Wittfra
男やもめ Wittmann
Birisiniñ apayı öĺse, qırq tul quwanır.
Tul qadın -- alçaq qora, keĺgen de atlar, keçken de.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Tulluq da bekarlıqtır.

~turmaq~
立つ stoen, stellen (intransitive)
目覚める erwächen
*tursatmaq* *turğuzmaq*
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.
Alışqan qol tegin turmàz.
Erte turğannıñ işi tez biter.
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.
Dağğa barğan -- baltası qalğan. Dağ keçip, terek körmègen. Suw başında turıp suwsar.
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
"Tur, tur" -- dan haber keĺgen soñ oqunıñ azı olmàz.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Erte turğannıñ işi yöner.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Erte turğannıñ qısmeti artıq.
Halq köteriĺse, sen de tur.
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.
Balalı evde sır turmàz.
Apreĺ keĺse buz turmàz. Quda keĺse qız turmàz.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Aqacaq qan başta turmàz, çıqacaq can -- tende.
Başsız evde babası turıp, balası söyĺenir.
Aqıllı başta saç turmàz.
Boş çuwal tik turmàz.
Özü yıqılğan özü turar.

~tursatmaq~ ~turğuzmaq~
立ち上がる stellen (transitive)
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.

~turup~
ビートルート Rommel
Hıyarğa köre, turupqa şükür.

~tutmaq~
持つ halen
捕まえる faassen, opfänken, erwëschen, afänken
*tutam*
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Aywan boynuzından tutulır, insan -- sözünen.
Eĺ ağzına eĺek tutulmàz.
Atalar sözüni tutmàğan qatalar.
Balaq sılanmày, balıq tutulmàz.
Saban tutqan aç qalmàz.
Yalınından tutalmàsañ, quyruğından tutalmàzsıñ.
Büĺbüĺni altın qafeste tutsañ da, güĺ teregini sağınır.
Ana qarğışı tutmàz.
Yürek tutmàsa, kağıt tutmàz.
Oñğan qadın evinde qandalay tutmàz.
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Başıñnı salqında tut, ayağıñnı -- cıllıda.
Eviñni temiz tut -- musafir keĺir, özüñni temiz tut -- Azraiĺ keĺir.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Deĺi tutqanını yibermèz.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Yürek tutmàsa kağıt tutmàz.
Keĺgenni quwmà, ketkenni tutmà.
Eki geminiñ dümenini tutqan, deryada qalır.
Eki qoyannıñ artından quwsañ, birini de tutamàzsıñ.
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Eĺ qolunen quş tutulmàz.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.
Çabik hırsız ev saibini hırsız tutar.
Bal tutqan parmağını yalar.

~tutam~
束 Kludder, Bott
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.

~tuwar~
牛(ウシ)Véi, Rëndvéi, Béischt
İtten it tuwar.

~tuz~
塩 Salz
Aşnıñ dadı -- tuznen. Adamnıñ dadı -- söznen.
Balasız ömür -- tuzsuz aş.
Tuzlu-tuzsuz -- oğlumnıñ evi.
Dostsuz başım -- tuzsuz aşım.
Damsız aşqa tuz, aqılsız başqa söz faydasızdır.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~tükenmek~
枯渇する ausgoen
Qanaat -- tükenmèz bir hazinedir.

~tükün~ ~tökün~
At taşlasa, tükün taşlar, quyunı taşlamàz.

~tükürçik~
唾液 Rotz, Spaut
*tükürmek*
Tükürseñ tükürçigiñni yalamà.
Tükürgen tükürçigiñni yalamà.

~tükürmek~
唾を吐く rotzen, erausspäizen, späizen, spruddelen
*tükürçik*
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Tükürseñ tükürçigiñni yalamà.
Tükürgen tükürçigiñni yalamà.
Çoqluq tükürse, göĺ olur.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Suw içken quyuña tükürmè.
Özüñ qan tükürgenden soñ, ĺegeniñ altın olğanından ne fayda?
Aşağan çanağıña tükürmè.

~tüp~ ~tüb~ (@)
下面 Fong, Dokes, Kickes, Pupes
Hızmet tübü -- hazine.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Qartnıñ közü qazan tübünde.
Sabırnıñ tübü -- sarı altın.
Nefis tüpsüz quyuğa taşlatır.

~tüp~ (@@)
低木 Stack, Heck
|||||

~tür~
種類 Zort
Beş parmağıñ beş türĺü.
Beşikteki bala beş türĺenir.

~türpü~
粗いやすり Raaspel
Ğam iĺe qasevet -- ömür türpüsidir.

~tüs~
色 Faarf
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.

~tüş~
夢 Dram
*tüşmek*
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Aç tiĺkiniñ tüşüne tawuq keĺir.
Aç tawuq tüşünde tarı körer.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.

~tüşmek~
降る falen, noginn
下がる erofgoen
付いて行く nogoen
*tüşünmek*
*tüş*
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Eĺ atına mingen tez tüşer.
Eĺ arabasına mingen tez tüşer.
Alma piş, ağzıma tüş.
Başıña tüşse, başmaqçı olursıñ.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Ana-babanıñ tiĺegi otqa-suwğa tüşürmèz.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Balası suwğa tüşse, anası ateşke pişer.
Eñ duşmanım eĺ ağzına tüşsin.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Qazmà çuqur, özüñ tüşersiñ.
Ot tüşken yerini yaqar.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Başqa tüşkenni közü körer.
Suwğa tüşken quru çıqmàz, mezarğa kirgen tiri çıqmàz.
Sağlam alma saptan tüşmèz.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.
Ot tüşken yerni yaqar.
Sarannıñ aşı pişmèz, qazanı ottan tüşmèz.
Saqınğan közge çöp tüşer.
Eĺge quyu qazğan özü tüşer.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~tüşünmek~
慮る consideréieren, envisagéieren, iwwerleeën
Lafnı tüşünip ayt.

~tütemek~
燻ぶる dämpen (intransitive)
*tütün*
|||||

~tütün~
煙草 Tubak
煙 Damp
Qıyış çağaraqnıñ tütüni de qıyış çıqar.
Çağarağı qıyış olsun da, tütüni doğru çıqsın.
Tütüni çoq, yalını yoq.

~tüy~
キビ millet/painço {millet}
Tüy şorbanıñ toqluğı -- keĺindeşniñ dostluğı.
Tüy şorbanıñ toqluğı -- qaynananıñ dostluğı.
Aşa tüyni -- dolan üyni.

{~tüm-tüz~}
~tüz~
平 platt
直 riicht
*tüzenmek*
*tüzetmek*
Oña Şam yolu tüm-tüz.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.
Oğlan olsun, qız olsun. Eĺi-ayağı tüz olsun.
Aşı tüzniñ, işi tüz.

{~tüzenmek~}
~tüzetmek~
正す korrigéieren, redresséieren, verbesseren
Qambırnı qabir tüzetir.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.


-=Uu=-

~uc~
端 Spëtz
Tiĺniñ ucunda qılıçnıñ küçü.
Fuqareniñ malı başı ucunda.

~ucuz~
安い bëlleg
Ucuz etniñ şorbası tatımàz.

~uçmaq~
飛ぶ fléien, fortfléien
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Ebini tapqan ayğa uçar.
Torğay uçsa -- topunen.
Bir qanatnen quş uçmàz.
Oylanmày uçqan, qonmağa tal tapmàz.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.

{~ufaq~}
{~ufaltmaq~ ~ufatmaq~}
~ufalmaq~
崩壊する zerbréckelen, grimmelen, bréckelen (intransitive)
Tırışqan taş ufatır.

~ulaq~
子羊 agneau/cordeirinho {lamb}
Çoban çoban olsa, tekeden ulaq alır.

~ummaq~
願う hoffen, erhoffen
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.

~un~
穀粉 Miel
Unsuz evden qamur alır.
Oñğan qadın arış ununı kebap eter, oñmàğanı -- aşlıq ununı harap eter.

~unutmaq~
忘れる stoppen denken iwwer[...] {to stop thinking about[...]}
忘れる vergiessen
İş bitti -- zamet unutıldı.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Halq yahşılıqnı unutmàz.
Sırtına tepkenni it de unutmày.
Eyiĺikni eĺ unutmàz.
Suwunıñ iç de çeşmesini unutmà.
İstanbulğa barıp, tırnawuçını unutqan.
Atqa mingen -- Allasını unutqan, attan tüşken -- atını unutqan.

~urba~
服 Gezei, Kleedung, Kleed
*aş-urba*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Eski urba yañısını saqlar.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Aq urba kïr kötermèy.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Boyuña qarap urba piç.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.

~urmaq~
打撃を与える treffen, haen
Yürgen atnıñ başına urmà.
Birĺik ursa öĺdürir, aşın' berse küĺdürir.
İt uruwını tanımàz.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.

~usta~
玄人 Expert, Meeschter, Kenner, Fachmann
先生 Handwierker
*ustaz*
Tiĺi usta -- qolu qısqa.
Şegirt işni çoq bozar, bir künü ustasını ozar.
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.
Ustadan da usta bar.
Yapqan usta degiĺ, yaptırğan ustadır.
Ustağa berdiñmi -- qoluñnı tart, biĺgenge berdiñmi -- tiĺiñni tart.
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~ustaz~
師匠 Enseignant, Léierin, Joffer
Er işniñ ustası bar, er ustanıñ ustazı bar.

~usul~
技術 Technologie
Çoq işĺegen usta degiĺ de, işniñ usulını biĺgen ustadır.

~utançaq~
恥ずかしがり屋、内気 schei
Utançaq kişi aç qalır.

{~utanmaq~ *utançaq* genéieren (intransitive)}
~utandırmaq~
恥ずべき
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Aqılsız özü utanmàz, soyu utanır.
Bermègenni berip utandır.
Evge kirgence musafir utana, kirgenden soñ -- qonaqbay.

~uwuz~ ~uz~
初乳 colostrum/colostro {colostrum}
Qısırda uwuz, tenbeĺde namus olmàz.
Az olsun -- uz olsun.

~uyanmaq~
目覚める erwächen
Tüşte körsem -- göñlüm hoş, uyanıp baqsam -- qoynum boş.

~uydurmaq~
作成する erfannen
Uydurmağa biĺmèseñ qoşmà, qonuşmağa biĺmèseñ qoşulmà.

~uymaq~
降伏します erginn, kapituléieren
Uymà şeytan sözüne. Qul eter seni özüñe.
Cemaat saña degiĺ de, sen cemaatqa uymaq kereksiñ.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.

~uyutmaq~ ~üyütmek~
発酵させる opgoen, dinn gären{to leaven, to cause fermentation}
*uyutqı*
Qaşıqqa saw da, oymaqnen uyut -- özüñde olsun.

~uyutqı~
サワー種 Hief, Béierhief, Bakpolver {leaven, ferment}
|||||

~uzamaq~
長くする längen (intransitive)
*uzaq*
*uzun*
Babañdayın kişige tiĺ uzatmà.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.

~uzaq~
すばらしい距離 Distanz, Ofstand (прикметник)
*uzun*
Uzaqtan dawulnıñ sesi hoş keĺir.
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Cemaatnen atılğan taş uzaq tüşer.
Alma terekten uzaq tüşmèz.
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.

~uzun~
長い laang (прикметник)
長 Längt (прикметник)
*uzaq*
Aqlı qısqanıñ tiĺi uzun.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Tiĺniñ uzunı deĺĺalğa kerek.
Erte turğannıñ ömrü uzun olur.
Muabbet ayat -- uzun ömür.
Doğru sözniñ uzunı -- qısqası olmàz.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.


-=Üü=-

~üç~
三 Dräi, dräi
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.

~üfürmek~
吹く blosen
Halq üfürse -- boran olur.
Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.

~ümüt~
希望 Hoffnung
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Çıqmàğan canda ümüt bar.
Ümütsiz taş baş yarar.

~üner~
職業 Handwierk
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Baba üneri balağa miras.
Baba ünerini taşlamà.
Yigitke qırq üner de azdır.
Ünerĺi qolda bereket bar.
Ünersizge dünya tar.
Ünerniñ artığı yoq.
Ünerĺiniñ qolu altın.
Üner erniñ qanatı.
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Balanı tapmaq üner degiĺ, baqmaq üner.
Maqtanmà qaz -- üneriñ az.

~üriyet~ ~üriet~
自由 Fräiheet
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.

~ürmek~ ~ürümek~
吠える billen {to yap}
Yuwaş it ürümèp tişĺer.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
Anasına ürgen it, börü ağzına tüşer.
Qorqaq it ürip yeñer.

~ürmet~
尊敬 Respekt
Ocağa, ana-babaña etkeniñ kibi ürmet et.
Hızmetine köre ürmeti.
Dostuna ürmet etken, özüne sayğı qazanır.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.
Öz anasına ürmet etken, başqasına horlamàz.
Öz anasına ürmet etmègenden ürmet bekĺemè.
Ürmet eĺal emeknen qazanılır.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
İnsannıñ ürmeti öz eĺinde.
Büyükke ürmet et, kiçikke şefqat et.
Ürmet etseñ -- ürmet körersiñ.
Kişige ürmet etseñ, ürmet körersiñ.
Ana-babağa ürmet etseñ, özüñ ürmet körersiñ.

~üst~
上面 Uewerfläch
表面 Uewerfläch
*üstün*
Emek qoysañ, taş üstüne güĺ biter.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Dünya ast-üst olsa da, keyfini bozmàz.
Apay açuwlansa, qar üstünde qazan qaynatır.
Dağ üstünde qar olur, namuslıda ar olur.
Qotur üstüne -- çıban.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.

~üstün~
優れた ausgezeechent, brillant, éischtklasseg, excellent, exzellent
Pıçaq pıçaqtan keskindir, aqıl aqıldan üstündir.
Aqıl aqıldan üstün.
Bergen eĺ alğan eĺden üstündir.

~üşümek~
寒さを感じる estar com frio {to feel cold}
凍る fréieren (intransitive)
Yamannıñ yazda qulağı üşür.

~üymek~
積み上げる opkéipen
Üyge üyseñ de yetmèz.

~üzmek~
摘む plécken
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Çiçek waqtında üzüĺir.
Yip ince yerinden üzüĺir.
Alma körgeniñnen üzip almà.


-=Vv=-

~ve~
そして an {and}
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Toplağan ve tertip etken
Riza FAZIL
Tiĺ ve söz aqqında
İĺim, biĺgi ve üner aqqında
Tenbeĺĺik ve oñmàzlıq aqqında
Talapkarlıq ve becerikĺik aqqında
Halq ve birĺik aqqında
Watan ve watanperverĺik aqqında
Ana, baba ve balalar aqqında
Oğlan ve qız aqqında
Soy-aqraba ve doğmuşlar aqqında
Sevgi, baht ve muabbetĺik aqqında
Qız saylaw ve evĺenüv aqqında
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Dostluq ve duşmanlıq aqqında
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Doğru ve yalan aqqında
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Ayat ve öĺüm aqqında
Sağlamlıq ve hastalıq aqqında
Edep ve terbiye aqqında
Aqıllı ve aqılsız kişiĺer aqqında
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında
Namus ve borc aqqında
Güzeĺĺik ve düĺberĺik aqqında
Ümüt, qanaat ve sabır aqqında
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.

~Veĺi~
{a male given name}
Aĺiniñ qalpağını Veĺiniñ başına kiydire.


-=Ww=-

~waqıt~
時間 Period
Er bir işni öz waqtında yap.
Tenbeĺge küneş de waqtında doğmàz.
Waqtıñ ketti -- bahtıñ ketti.
Çiçek waqtında üzüĺir.
Er büĺbüĺ öz waqtında öter.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Er güĺ waqtında qoqlanır.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.
Birevniñ evine baqmà, waqıtsız qapısını qaqmà.
Fuqareniñ torbası bir waqıt tolmàz.
Fuqareniñ sığırı er waqıt qısır.
El qolunen quş toymàz. O da waqıtında bulunmàz.
Güzeĺ adam er waqıt güzeĺ baqar.
Waqıtsız açqan güĺ tez solar.

~Watan~
祖国 Heemecht
Watan ve watanperverĺik aqqında
Halqnıñ bir evi bar -- o da Watan.
Watan -- ekincı anañ.
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Watan -- doğmuş anañ ise, ğurbet iĺ -- ögey anañ.
Watan sevgisi -- sevgiĺerniñ eñ büyügidir.
Er keske öz Watanı tatlı.
Duşmandan qorqqan, duşmannen dost olur, Watanını sevgen -- ernen.
İşiñ Watan oğrunda ise, babañnnñ da hatrını sayma.
Tuwğan ana -- bir, tuwğan Watan -- bir.
Watanından ayırılğan öĺgence ağlar.
Watanğa hızmet etkeniñ -- özüñe hızmet etkeniñ.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Watanına hiyanet etken, öz anasına hiyanet eter.

{~watanperver~}
~watanperverĺik~
愛国主義 Patriotismus
Watan ve watanperverĺik aqqında


-=Yy=-

~ya~
或るいは entweder
或るいは oder
Ya bu deveni kütmeĺi, ya bu diyardan ketmeĺi.
Çoq saylağan ya nazğa ya tazğa.
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~yaban~
エイリアン extra-terrestre/alienígena {alien}
Yabancı küĺdürgence, anañ-babañ ağlatsın.

~yağ~ ~may~
脂肪 Fett, Frittefett
バター Botter
油 Ueleg, Olivenueleg, Fluesssomueleg, Pëtrol
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.
Mayda -- bereket, ette -- quvet.
Bir qapsañ da, may qap.
Maysız qaşıq ağız yırta.
Şeytandan: -- "Küĺ aşaysıñmı?" -- dep sorağanlar. -- "Yağı biĺir", -- degen.

~yağmaq~ ~cawmaq~
沈降る précipiter/precipitar {to precipitate}
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Qalğan işke qar yağar.
Talapkarğa nur yağar.
Qocasını sevgen qadınnıñ evine nur yağar.
Qazannıñ tübüni qırsañ, toyuñda qar yağar.
Qomşunıñ bosağına nur yağsın da, şawĺesi maña ursun.
Yağma loqmanı qapmà.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Yağmàsa da, güdürdey.

~yağmur~ ~cawun~
雨 Reen, Schloreen
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Arsıznıñ betine tükürgenĺer de -- yağmur yağa degen.
Betine tükürseñ -- yağmur der.
Betine tükürseĺer -- yağmur yağa der.
Qattı yağmur tez toqtar.
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.

~yahşı~
良い gutt, zerguttst, zerguttstert, schéin, brav (прикметник)
*yahşı haber*
Qomşuña yahşılıq isteseñ, qızını maqta.
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Yahşı sözge can qurban.
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Eñ yahşı güzeĺĺik -- edep ve biĺgi güzeĺĺigidir.
Yahşı iş öz-özüni maqtar.
Yahşı niyet -- yarı mal.
Yahşı niyet -- yarı devĺet.
Halq yahşılıqnı unutmàz.
Çoq sözniñ azı yahşı, qız balanıñ nazı yahşı.
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Yahşı qadın -- dünya baylığı.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Yahşı qadın -- evniñ güĺü.
Kiyevi yahşı olsa, qaynana oğullı olur.
Yahşı qadınnıñ qocası urbasından beĺĺi.
Yañğızlıqta yar yahşı.
Qadriñni biĺmègen qardaştan, qadriñni bilgen dost yahşı.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Yahşılıq yamanlıqtan quvetĺidir.
Yahşınıñ özü öĺse de, işi öĺmèz.
Yahşı kişi seĺamından beĺĺi.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Yamandan yahşılıq bekĺemè.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.
Yahşınıñ aslını soramà.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Men oña yahşı söz aytam. O maña sırtını çevire.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Yahşığa can qurban.
Düĺberĺik -- üç künĺük, yahşılıq -- ömürĺik.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yahşığa quçağıñnı ker.
Yahşığa yaman yuqmàz.
Yahşı adam eski urbanen de yahşı.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
Er işte doğru areket etmek -- sıfatlarnıñ eñ yahşısıdır.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Qara ömürden aq öĺüm yahşı.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Borcnıñ yahşısı -- ber de qurtul.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Yahşı urba boy östürir, yahşı aş aqıl östürir.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.
Yahşı malnıñ müşteri çoq olur.
Birevniñ töründen, özümniñ evim yahşı.

~yahşı haber~
嬉しいお知らせ frou Noriicht {glad tidings}
{bonne nouvelle/boas novas}
Yahşı haber yatıp qalmàz.

~yal~
休み Rascht, Paus, Kaffispaus, Zigarettepaus
Tütüni çoq, yalını yoq.

~yalamaq~
舐める lecken, oflecken, oplecken
Tükürseñ tükürçigiñni yalamà.
Tükürgen tükürçigiñni yalamà.
Aşap toymàğan, yalap toymàz.
Qatığını aşağan tutulmàz, çanağını yalağan tutulır.
Bal tutqan parmağını yalar.

~yalan~
嘘 Ligen
Doğru ve yalan aqqında
Ağlarsa, anam ağlar, qalğanı yalan ağlar.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yalannen dost olsañ, masqaradan betersiñ.
Yalannıñ yolu qısqadır.
Yalancı -- cemaat duşmanıdır.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
Yalanğa qarşı ağzını açmàğan da yalancıdır.
Yalan aytsañ, yerinen ayt.
Awcınen cawçığa yalan qıtlıqmı?
Yalancı közünden biĺinir.
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.
Yalan aytmà, aytqan sözüñden qaytmà.
Yalannen köpür qurğan, keri qaytmàz.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaşlardır.
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Yigit olğan yalan aytmàz.
Yalancılıqnen hırsızlıq -- ağa-qardaştır.
Çoq söz yalansız, çoq para aramsız olmàz.

~yalı~ ~yağa~
岸 Küst
岸 Uwänner
Doğmaq, öĺmek -- eki yalı.

~yalın~
裸 blouss, plakeg
Yalınından tutalmàsañ, quyruğından tutalmàzsıñ.

~yalıñız~ ~yalğız~
ばかり eenzeg
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~yalqın~ (@)
火炎 Flam
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.

~yalqın~ (@@)
アラバの両側にペグ(垂直バー){pegs on both sides of the wagon (vertical bar)}
木片 copeaux de bois/lascas de madeira {woodchips}
|||||

~yıltıramaq~ ~yaltıramaq~
輝き glänzen
Tıştan yaltıray, içten qaltıray.
Üstten yaltıray, içten qaltıray.

{~yamamaq~ ~yamatmaq~}
~yamaw~
パッチ Stéck, Asaz
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.
Bir yamawda qırq teşik.
Yamamağa yamawlıq tapsam, fuqare de olmàz edim.

~yaman~
悪い schlecht, béis, ellen, ongutt, schlëmm, schro, verfault, doudschlecht
悪の Iwwel, Méi (прикметник)
Yahşılıq ve yamanlıq aqqında
Baytalnıñ yamanı eki ayğırnı talaştırır.
Yaman mal tapsa, köyüni tanımàz, qart qız bala tapsa, soyunı tanımàz.
Yaman haber tez cayrar.
Yahşı söz -- can azığı, yaman söz -- baş qazığı.
Halqnı yamanlağan közsüz qalır.
Yaman yigit toy bozar.
Özü yaman, tuwğanını yamanlar.
Doğmuşıñnıñ qadiri amanlıqta biĺinmèz, yamanlıqta biĺinir.
Tuwğannıñ yamanı soyuna köz atar.
Yaman tuwğandan yahşı qomşu hayırlı.
Yaman qadın qocasını tez qartaytır.
Yahşı qadın işĺi olur, yaman qadın tişĺi olur.
Yahşı qadın ev sabısı, yaman qadın er sabısı.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Apaynıñ yamanı öz kün körmèz, aqayına da kün köstermèz.
Kiyevi yaman olsa qaynana qızsız qalır.
Kiyeviñ yaman olsa, qızıñdan kör, keĺiniñ yaman olsa, oğluñdan kör.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Yaman dost aşqa ortaq, başqa -- toqmaq.
Yaman tuwğanıñ olğance, yahşı arqadaşıñ olsun.
Yahşılıq yamanlıqtan quvetĺidir.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Yahşı kişi yaman söz aytmàz.
Yamannıñ ağzından yahşı söz çıqmàz.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.
Adamnıñ yamanı -- qaza, yahşısı -- haznadır.
Adamnıñ yamanı tuwğanını yamanlar.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Yahşıdan yaman doğar azmaq içün, yamandan yahşı doğar ozmaq içün.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Yamandan yahşılıq bekĺemè.
Yahşını kör de şükür et, yamannı kör de fikir et.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.
Yamanğa künüñ qalmàsın.
Yahşınen dost olsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Yahşığa uyğan yahşı olur, yamanğa uyğan yaman olur.
Yamannıñ -- nesĺini.
İnsannıñ yamanı aş içün söz çıqarır.
Etegi yamannı it qapar.
Yahşı kişide yamanlıq olmàz.
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.
Yahşıdan üner al, yamandan ibret al.
Yahşı at torbasını arttırır, yaman at -- qamçısını.
Yamandan da yamanı bar.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Yaman adıñ, çıqqance, tatlı canıñ çıqsın.
Yamannıñ yazda qulağı üşür.
Yahşıdan nam qalır, yamandan qan qalır.
Yamannıñ aşı burnuñdan çıqar.
Yamandan qaç, yahşığa quçaq aç.
Yaman közden saqın.
Qomşuña yamanlıq tiĺegence, özüñe yahşılıq tiĺe.
Yahşıdan üner al, yamandan uzaq qal.
Yahşı aşar -- törge baqar, yaman aşar -- qapığa.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Yahşığa yaman yuqmàz.
Yahşı keĺir -- işke, yaman keĺir -- aşqa.
Yaman aşar da, papuçına baqar.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
Yaman awa yahşı olur, amma yaman adam yahşı olmàz.
Yamannıñ atını alğance yahşınıñ tayını al.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Qaba areket qaba sözden yamandır.
Yahşınıñ içinde yamanlıq turmàz.
Yamannıñ özü utanmàz, soyu utanır.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Kün yamanı öter, eĺ yamanı qalır.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Ahmaq dost yattan yaman.
Raqını yahşılıq içün içseñ de, soñu yamanlıqnen bite.
Yahşı aş qalğance, yaman qursaq patlasın.

~yamyam~
人食いお化け cannibale/canibal {people-eater}
{людожер}
|||||

~yan~
側面 Säit
Awlaqtaki -- kişneşir, yanıñdaki -- tişĺeşir.
Qadınıñ yaman olsa, halq yanında söz qatmà.
Börünen dost olsañ, itiñ yanıñda olsun.
Ağzıñ tolu qan olsa da, duşmannıñ yanında tükürmè.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Yalancınıñ şaatı yanında olur.
Tişi ağırğannıñ yanında baldırım sızlay demè.
Bir atnı eşek yanına bağlasañ, qırq künden soñ eşek qılığına keçer.
Musafirniñ yanında mışığıña "pişt" demè.

~yanıq~
焼けた gebrannt
焼けた {empyreumatic}
悲しみ Wéi
*yanıqlamaq*
Waqıtsız öĺüm yanıqlı ola.

~yanıqlamaq~
悲しむ leeddoen, déckdoen, déckdinn
|||||

~yanmaq~
燃える brennen, flamen (intransitive)
*yanıq*
*yantaymaq*
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Qaveden qalğanıma yanmàyım, sıradan qalğanıma yanam.
Dünya yansa, qasırı -- yoq.
Oñmàycaqnıñ otu yanmàz.
Ateşke atsañ yanmàz, suwğa atsañ sılanmàz.
Watan içün otqa tüşseñ, yanmàzsıñ.
Sırası keĺgende dost içün otqa yan.
Sevindirgen -- sevinir, yaqqan -- yanar.
Aqiqat ateşte yanmàz, suwda batmàz.
Yalancınıñ evi yanğan -- kimse inanmàğan.
İftiradan insan yanğan.
Canı yanğan tañrısını qarğar.
İtimal derya yanar.
Hırsıznıñ qalpağı yanar.
Maşa uzun olsa, qol yanmàz.
Babadan qalğan mal -- yanğan çıraq kibidir.
Tez yanğan, tez söner.

~yantaymaq~
横に傾く verneigen, vernäipen (intransitive)
隣接する grenzen (intransitive)
*yantaytmaq*
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.

~yantaytmaq~
傾斜する kippen (transitive)
|||||

~yañı~
新しい nei, frësch
Eski urba yañısını saqlar.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Urbanıñ yañısı yahşı, dostnıñ eskisi.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Eskisi olmày, yañısı olmàz.
Yañı eĺek törge asılır.

~yañılmaq~
見損う iren
*yañlış*
Çoq laf etken çoq yañılır.
Evĺengende yañıluw -- ömürĺik ökünç.
Deĺi yañılsa, aqıllı tüzetir, aqıllı yañılsa, tüzetken tapılmàz.

~yañlış~
間違った aartlech, bosseg, droleg, eegenaarteg, kauzeg, Kauz (прикметник)
Halq aytmàz, halq aytsa -- yañlış aytmàz.

{~yañğız~ ~yalıñız~}
~yañğızlıq~ ~yalıñızlıq~
孤独 Isolatioun
Bekarlıq ve yañğızlıq aqqında
Yañğız terek dağda ösmèz.
Yañğız atnıñ tozu çıqmàz.
Yañğız qadın -- qanatsız quş.
Yañğız, sofrasını özü cıyar.
Yañğız yolğa çıqmà.
Ay yañğıznıñ yoldaşı.
Yañğızlıqta yar yahşı.
Yañğıznıñ işi bitmèz.
Yañğızlıq -- ottan köĺmek.

~yañlışmaq~
虚偽の陳述をする falsch Aussoen maachen
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.

~yapalaq~
薄片 Flack
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.

~yapı~
建築物 Bau, Gebai
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısına baqmà.
Yalancınıñ yapısına, hırsıznıñ qapısını baqmà.

~yapışmaq~
貼る pechen (intransitive)
{adhere or cling to a substance or surface.}
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.

~yapmaq~
する maachen
Yapqan usta degiĺ, yaptırğan ustadır.
Er bir işni öz waqtında yap.
Qıdırğan -- tapar, murat etken -- yapar.
Bala balalığını yapmàsa, erte qartayır.
Bala ne körse, şunı yapar.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Muabbet ve birĺik qorantağa beĺa yapışmàz.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, bir kün ola ögüñe çıqar.
İt itĺigini yapar.
Eyiĺik yap da, deryağa taşla, balıq biĺmèse, halq biĺir.
Hiyanetĺikniñ birini yapqan, biñini de yapa biĺir.
Eyiĺik yapsañ, soñunace yap.
Köpür yapqan özü keçer.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Mollanıñ aytqanını yap, yapqanını yapmà.
Aytmağa utanmàğan, yapmağa da utanmàz.
Ana-babağa ne yapsañ, aldıña şu keĺir.
Ağzını yapsañ, burnu söyĺenir.
İnsan öz-özüne yapqanday iç kimse yapmàz.
Adamnı sınaycaq olsañ, bir aytqan sözüne bir de yapqan işine baq.
Başqasınıñ qolunen iş yapmà.
Oñ qolu ne yapqanını sol qolu biĺmèy.

~yapraq~
葉 Blat, Lorberblat, Käschteblat
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.
Üriet güĺüni qoparğan, yaprağını da tüşürmèz.
Terek yaprağınen güzeĺdir.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.

~yaq~
側 Säit, Uwänner
*qayaq* *qayaq?*
Sayğı ve sevgi eki yaqlı olur.
Arabanıñ aldı qayaqqa ketse, artı da şu yaqqa keter.
Sayğı ve sevgi eki yaqtan.
Ahmaq cawçı eki yaqnı da bozar.

~yaqa~
襟 Kolli, Col
Eki yaqası bir keĺmèy.

~yaqın~
近く no {near} (прикметник)
親戚 Famillmember
Uzaqta olsa -- yaqındır, yaqında olsa -- yalqındır.
Uzaq tuwğandan yaqın qomşu hayırlı.
Öz köĺmegiñ özüñe yaqın.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.

~yaqmaq~
着火する dinn entzünden {enflammer/inflamar {to ignite}}
塗り付ける beschmieren (transitive)
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Sevindirgen -- sevinir, yaqqan -- yanar.
Ot tüşken yerini yaqar.
Qaş yaqam dep köz çıqarır.
Açqa qazan astırmà, toñğanğa ot yaqtırmà.
Ot tüşken yerni yaqar.
Körmèmiş kündüz çıraq yaqar.
Arqaña may yaqar da, köĺmegiñe tiysetmèz.

~yar~ (@) ~car~ (@)
深淵 Schlucht
急斜面 Gefäll
Deveniñ hawfı cardan.
Deveni cardan attırğan bir tutam qamğaq.
Nefis cardan attırır.

~yar~ (@@) ~car~ (@@) ~yare~
最愛 aimé/amado {beloved}
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Sevmègen yar -- yar degiĺ.
At -- mingenniñ. Yar -- sevgenniñ.
Eki yar bir quçaqqa sığmàz.
Yarnıñ qadrini ayırılğandan soñ biĺirsiñ.
Yarı barnı yar etmè.
Yarsız ayat -- suwuq küz.
Bir minsiz yar qıdırğan, yarsız qalır.
Yañğızlıqta yar yahşı.
Dertsiz yigit yar tapmàz.

~yara~
傷害 Blessur, Schued
Tiĺ yarası pıçaq yarasından müşküĺdir.
Yara sawulır -- tamğası qalır.
Pıçaq yarası sawulır, göñüĺ yarası sawulmàz.
Yigit yarasına yigit qatlanır.

~yaramaq~
便利になる praktesch sinn
*yaraşmaq*
*yaraştırmaq*
Zornen namaz Allağa yaramàz.
Yaramàz köpek ne aşar, ne aşatır.
Doğrusını aytqan babasına yaramàz.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.
Ümütsiz taş baş yarar.
Canı barnıñ ümüti bar.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.

~yaraşmaq~
適する arrangéieren, eegnen, leien, passen, goen, treffen
*yaraştırmaq*
Altıağızlıq amamda yaraşır.
Horazğa quyruq yaraşır, erge -- mıyıq.
Ağa-qardaş talaşır, atqa minse, yaraşır.
Er şey öz waqtında yaraşır.
Yahşını maqtasañ yaraşır, yamannı maqtasañ adaşır.
Toqluq yaraştırır, açlıq talaştırır.
Aş saibinen, güĺ yaprağınen yaraşır.
At minmek yigitke yaraşır.
At minmeknen, urba kiymeknen yaraşır.

~yaraştırmaq~
飾る dekoréieren, ausstafféieren, rëschten, garnéieren
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.

{~yaramaq~}
~yaratıcılıq~
創造性 Kreativitéit
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.

~yardım~
助 Hëllef, Rettung
Cıyıntıqnı azırlawda bir sıra arqadaşlar, hususan merum folqlorcımız Aĺim
Fetisĺamow faydalı keñeşĺerinen ve öz iştiraqĺerinen ameĺiy
yardımda bulundılar.
Doğruğa aq yardımcı.

~yarı~
半 hallef
Aqıl -- yarı baylıq.
İstegiñ olsa, işniñ yarısı olğan demektir.
Yahşı niyet -- yarı mal.
Yahşı niyet -- yarı devĺet.
Yamannıñ işi yarı yolda qalır.

~yarım~
半 halb...
Yarım alma -- göñüĺ alma.

~yarın~
明日 muer
Bugünki işni yarınğa qaldırmà.
Yarınki işke bugünden dawran.
Erinçekniñ yarını bitmèz.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Aqlıña yahşılıq yapmaq keĺse, yarınğa qaldırmà.
Bugün küĺesiñ, yarın öĺersiñ.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.
Bugün ağlağan, yarın küĺer.

{~yap-yarıq~}
~yarıq~
光 Liicht, Luucht, Schäin
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Sernik aĺevini kün yarığı beĺĺemè.

~yarmaq~
割る haen, splécken
*yarı*
*yarım*
Cevizni yarmày aşını aşayamàzsıñ.
Baş yarılğandan soñ, köz nege kerek?

~yasamaq~
作成する kreéieren, schafen, erschafen
Baltada da bar, sapta da, onı yasağan ustada da.

~yastıq~
枕 Kappkëssen, Pillem, Këssen
Sağlam baş yastıq istemèz.
Yastıqnı körgende közü yumula.

~yaşamaq~
存在し liewen, wunnen
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Ögrenmek içün yaşa, yaşamaq içün ögren.
Halqnen yaşa, halqnen öĺ.
Tiz çökip yaşağance, tik turıp öĺ.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Küncü kişi apayınen raat yaşayalmàz.
Aqayınen yaşağan, tul apaynıñ alını biĺmèz.
Öĺümden qorqsañ, dünyada yaşamà.
Ömür insanğa bir kere beriĺe. Onı biĺip yaşamaq kerek.
Çoq yaşağan çoq körer.
Şan-şeref yaşayışta qıymetĺidir.
Anañ-babañ ögüt berip añlatır, yaşayış ise, sırtıña tepip añlatır.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Ev yasağan balta tışarda qalır.
Aşamaqçün yaşamà, yaşamaqçün aşa.

~yaşarmaq~
より若くなる méi jonk ginn
-- Devĺet, qayda barasıñ? -- Yaşartmağa. -- Qasevet, qayda barasıñ? -- Qartaytmağa.

{~yaşınmaq~}
~yaşırmaq~
隠します verheemlechen, verschleieren, verstoppen, vertuschen, iwwerspillen (transitive)
Yalancığa qoşulmà, kerçegiñni yaşırmà.
Derdini yaşırğan derman tapmàz.
Dertni yaşırğan dermanını tapalmaz.

{~yap-yaş~}
~yaş~
若々しい jugendlech, jonk (прикметник)
年齢 Alter
*yaşlıq*
*yaşamaq*
*yaşarmaq*
Gevezeni ceennemge atqanlar da, o: -- Odunlar yaş, yanmàylar, -- dep bağırğan.
Yaşlığında kiymège qızğana, qartlığında kiymège utana.
Murad etseñ -- soqur közden yaş keĺir.
Ümüt etseñ, soqur közden yaş keĺir.
Balanı yaştan terbiyeĺe.
Sevgi yaşqa baqmày.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Apaynıñ aqıllı soyu başına baqar, aqılsız -- soyu yaşına.
Yaş aqıl -- baş aqıl.
Yaş ekende ne saçsañ, qartayğanda onı orarsıñ.
İş yaşta degiĺ, baştadır.
Yaş olsa da, baş olsun.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Yaş terekke balta urğan oñmàz.
Qartlar keĺsin aşqa, yaşlar keĺsin işke.
Qartnıñ sözüni tutmàsañ, qatalarsıñ, olacaq bala on yaşında baş olur.
Altmış yaştan soramà, altı yaştan sora.
Yaş öser, qart öĺer.
Öĺüm qartqa-yaşqa baqmày.
Qartlarğa -- sayğı, yaşlarğa -- sevgi.
Aqıl yaşta degiĺ -- baştadır.
Bay balası on beşke keĺse -- baş, fuqare balası otuzğa keĺse de -- yaş.
Qaranlıqta aşalğan aş -- ğaripĺikte yaşalğan yaş.
Namusıñnı yaş ekenden saqla, urbañnı -- yañı ekenden.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~yaşlıq~
若々しさ Jugend
Yaşlıq ve qartlıq aqqında
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Yaşlıq -- ömürniñ çiçegi.
Yaşlığıñnıñ qadrini biĺ.
Yaşlıq başqa bir keĺir.
Yaşlıq eki keĺmèy: bir keĺgende qadrini biĺ.
Qartlıq -- yaşlıqnıñ dewamıdır.
Yaşlıqta yaş ol, qartlıqta qart ol.
Qartlıqnıñ başı -- yaşlıqnıñ soñudır.
Yaşlıqnıñ qadri biĺinse, qartlıqnıñ şikaeti az olur edi.
Yaşlığıñda oynap-küĺ.
Yaşlığınıñ qadrini biĺmègen, qartlığında hor olur.
Yaşlıqta tirnekĺi olsañ, qartlığıñ tınç olur.
Yamannı körmèzden burun, yahşınıñ qadri biĺinmèz, qartlıqnı körmèzden burun, yaşlıqnıñ qadri biĺinmèz.
Yaşlıqnıñ qadrini ötkenden soñ biĺersiñ. Sağlıqnıñ qadrini -- ketkenden soñ.

~yat~
外側 baussent (прикметник)
{not belonging to or coming from within a particular group.}
Sıylaşqanda yat yahşı, cılaşqanda -- özüñki.
Doğmuşıñnen talaşsañ yatqa seyir.
Tuwğan tuwğannen tapışır, yatqa beĺa yapışır.
Tuwğanıñ yatqa satqan oñmàz, biyesin' -- atqa.
Eki tuwğan yat olmàz.
Göñĺü yaqın olğan, yat degiĺ.
Göñĺü yat olsa, özüñki de yat.
Qadriñni biĺmègen tuwğandan, qadriñni biĺgen yat yahşı.
Taynıñ yamanı at olur, dostnıñ yamanı yat olur.
Ahmaq dost yattan yaman.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.

~yataq~
巣窟 Bau
ベッド Bett
床 Bett
川底 河床 Flossbett
地層 Bett, Nout
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.

~yatmaq~
横たわる leien
*yataq*
Yahşı haber yatıp qalmàz.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Tenbeĺ aqşam yatalmàz, saba turalmàz.
Oğlan bala aranda yatsa arlanmàz, qorada yatsa horlanmàz.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Yapalaq körseñ yatıp al, yamandan başıñnı satıp al.
Eĺmaz çamurda yatsa da bılaşmàz.
Yahşınıñ yatar waqtı, yamannıñ qalqar waqtı.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Öĺeyatqan öĺenge yapışır.
Hasta baqqanıñ -- hasta yatqanıñ.
Hastalıqnıñ qadrini hasta baqqan biĺir.
Ögey ana öĺeyatsañ suw bermèz.
Yantayıp kirer eviñ olsun, yatıp aşar aşıñ olsun.

~yaw~ ~caw~
敵 Feind, feindlech
Açköz bay cawdan beterdir.

~yawlıq~ ~yawluq~
一枚の布 Schnappech, Poschett, Nuesschnappech, Foulardб Fischi
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Sağlıq olsa, yawluq tapılır.
Ağırmàğan başqa yawluq bağlamàylar.

~yaymaq~ ~caymaq~
広げる ausbreeden, gräifen, spreeden, verbreeden, verdeelen
*cayramaq*
Tögerekke qol cayğan ortada qalır.

~yaz~
夏 Summer
Yaznıñ künü qış besĺer.
Yazda başı pişmègenniñ, qışta aşı pişmèz.
Tenbeĺniñ işi bitmèz, yaz keĺse de, qışı bitmèz.
Sevginiñ baaŕine quwanmà, onıñ yazı ve qışı da bar.
Yamannıñ yazda qulağı üşür.

~yazıq~
「後悔する価値がある」 "regretworthy"
Sağırğa aytqan sözüñe yazıq, yamanğa baqqan közüñe yazıq.

~yazmaq~
書き込む schreiwen
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.
Oqumaq-yazmaq -- inenen quyu qazmaq.
Yaşlıqta biĺgen -- taşqa yazğan, qartlıqta biĺgen -- buzğa yazğan.
Sabancı olsañ qazaber, aĺim olsañ yazaber.
Bu sözni altın iĺe yazsın yazğan, öz tüşer eĺ içün quyu qazğan.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.

~yedi~
七 Siwen, siwen
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~yeĺ~
風 Wand, Loft
Yeĺ esmèy yapraq teprenmèz.
Bastırıqsız piçenni yeĺ alır. Yeĺ almàsa, eĺ alır.
Artqa baqqan yeĺ almàz.
Halqnıñ küçü -- yeĺ küçü, seĺ küçü.
Bastırıqsız çerenni yeĺ alır.
Penceresini yeĺ qaqmày, qapısından eĺ baqmày.
Olğanda aşar, olmàğanda ağzını yeĺge açar.

~yengiĺ~
易い liicht, einfach
軽量 liicht
Ağır işten qaçmà, yengiĺine çapmà.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ tübünden.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Ağırnıñ üstünden, yengiĺniñ astından.

~yeñmek~
勝ち誇る iwwertreffen
Apay kişi söznen yeñiĺmèz.
Qabalıqnı nezaket yeñer.
Gaĺip yeñdim demèz, küreştim der.
Qorqaq it ürip yeñer.

~yem~
餌 Fudder, Fuddermëttel
*yemĺemek*
Balalı qazğa yem tiymèz.
Bir tawuqqa da em yem kerek, em suw.

~yemĺemek~
食べ過ぎる iwweriessen (intransitive)
餌をやる fidderen (transitive)
Ya patlar, ya çatlar, ya da yemĺep öĺer.

~yemek~
食べる iessen, friessen, nammen
食 Iessen
*emçek*
*yem*
At çalışır, eşek yer.
Sayğı istegen -- çoq söyĺemèz, sağlıq istegen -- çoq yemèz.
Duşmanğa aşıñnı bermè, aşıñnı berseñ başıñnı yer.
Sürüden ayırılğannı börü yer.
Asıl quşnıñ balası aldına qoymày aş yemèz.
Musafir umğanını yemèz, tapqanını yer.
Qurt yesin de, halq tiymèsin.
Ortaq malnı it yemèz.

~yemiş~
果物 Fruucht, Uebst
果物 Friichten, Uebst
Terek yemişinen, insan işinen körünir.
Yemiş aşaycaq olsañ, çiçegini üzmè.
Yemişni aşa da, pıtağını sındırmà.
Yemişniñ eyisini qurt aşar.

~yemin~
誓い Eed
Doğru söz yemin istemèz.

~yer~
場所 Lokal, Plaz
地べた Äerdbuedem, Grond
地球 Äerd, Äerdkugel
地 Äerd, Buedem, Bau
*qayer* *qayer?*
Başını kökke tiyse de ayaqlarıñ yerdedir.
Er söz yerince aytılır.
Laf yerini tapsın da, kene canım, kene közüm.
Söz yerince aytılsa, sözdir.
Altın yerde qalsa da, biĺgi yerde qalmàz.
Yerge baqqan, kökni körmèz.
Yerni küneş yaraştırır, insannı -- iş.
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Yerni aldatqan -- özüni aldatır.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Kökten qıdırdım, yerden taptım.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.
Cemaat taş qoyğan yerge sen baş qoy.
Ana kibi yar olmàz, Watan kibi yer olmàz.
Tuwğan iĺniñ yeri -- cennet, suwu -- şerbet.
Ana barğan yerge bala da barır.
Qız balanıñ qısmeti qırq yerde.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Boğdaynıñ yahşısı -- yerden, apaynıñ yahşısı -- erden.
Eĺmaz yerde qalmàz.
Tar yerge biñ dost sığar, bir duşman sığmàz.
Altın yerde yatsa da çürümèz.
Eyiĺik yerde qalmàz.
Ot tüşken yerini yaqar.
Yahşı yerde yatsañ, yaman tüş körmèzsiñ.
Barğan yeriñde bir ev yap.
Yalan aytsañ, yerinen ayt.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Altın yerde qalmàz.
Qara yerniñ qarını keñ.
Ne yeriñ ağırsa canıñ o yerde.
Er kes özüniñ ağırğan yerini biĺe.
Tiĺ uzatılğan yerge eĺ uzatılmàz.
Yip ince yerinden üzüĺir.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Göñĺüñ keñ olsun, tar yerge de sığarsıñ.
Eki kişi cılışsa, bir kişige yer açılır.
Eñkiygenge eñkiy, başıñ yerge tiygence, çalqayğanğa çalqay, başıñ kökke tiygence.
Aşağan yerine it de qaytar.
Çağırılmağan yerge barmà, çağırılğan yerden qalmà.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.
Qadriñni biĺmègen yerge adımıñnı köstermè.
Ot tüşken yerni yaqar.
Kökten ne yağğan da, yer qabul etmègen.
Qoyan bala tapqan da, qoymağa yer tapmàğan.
Yerniñ de qulağı bar.
Körmègen yeriñniñ çuqurı köp.
Tar yerde aş aşağance, bol yerde kötek aşa.
Para bergen malımdır: köpürse de yerim, şapırsa da.
Ayaq basqan yerine ot bitmèz.
Ayağı basqan yerni közü körmèy.
Qayerniñ tarısı oñ, o yerniñ bödenesi.

~yeşermek~
緑になる esverdear {to green (intransitive)}
Yağmur iĺe yer yeşerir, emek iĺe iĺ yeşerir.
Sarannıñ bağı yeşermèz.

~yeşiĺ~
緑 gréng, olivegréng (прикметник)
*yeşermek*
|||||

~yetekçi~
案内 Guide (person)
Yamanğa yetekçi olğance, yahşınıñ artından ket.

~yetkizmek~
みんなで共有する deelen
Er ketirsin, qadın yetkizsin.

~yetmek~
到達すること erreechen
*yetkizmek*
Eĺ ağzına eĺĺi arşın bez yetmèz.
Küçüñ yetmèse, küçenmè.
Çobannıñ ayağı yetmègen yerge tayağı yeter.
Doğğan aynı bitti say, yetken qıznı ketti say.
Az da yeter, çoq da keter, muabbetĺikke ne yeter?
Aqayına küç yetmègen, açuwını balasından alır.
Apayıñ yaman olsa, eceĺiñ yetmèy öĺersiñ.
Yahşınen dost olsañ, muradıña yetersiñ,
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Seksenge yetkenniñ aşı da bılamıq, işi de.
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.
Eçkiniñ eceĺi yetse, çobannıñ tayağına süykenir.
Canına yetken, tañrisini qarğar.
Başıñ kökke yetse de, göñĺüñni alçaq tut.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.
Sabır etken -- muradına yetken.
Üyge üyseñ de yetmèz.
Atına küçü yetmègen, arışını kötekĺer.
Qazanğanı bezengenine yetmèy.

~yetmiş~
匕十 siwwenzeg
Yetmişte -- qartlıq yetti, aqlıñ ketti.
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Yedi yaşında musafir keĺse, yetmiş yaşlı qarşılap çıqar.

~yibermek~ ~cibermek~
送信する fortschécken, laanschtschécken
Balanı suwğa yiber de, artından özüñ ket.
Deĺi tutqanını yibermèz.

~yigirmi~
二十 zwanzeg
Yigirmide tay minmègen, qırqta at minmèz.

~yigit~ ~cigit~
士 Kavaléier
*yigitĺik* *cigitĺik*
Arslan izinden qaytmàz, yigit -- sözünden.
Arslan -- izinden, yigit -- sözünden qaytmàz.
Yigitniñ sözü birdir.
Yigitniñ sözü -- demirniñ kertigidir.
Yigitke qırq üner de azdır.
At tişinen beĺĺi, yigit -- işinen.
İşniñ ahırı yigitniñ faqırına qalır.
Yaman yigit toy bozar.
Yigit olsañ malsız da olmàzsıñ, yarsız da.
Yigit -- yurtnıñ teregi.
Bir körmeknen yigit seviĺmèz.
Terek meywasız olmàz, yigit -- sevdasız.
Atnıñ yahşısı tizinden beĺĺi, yigitniñ yahşısı -- sözünden.
At qartaysa eşeknen dostlaşır, yigit qartaysa -- töşeknen.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.
Aqılsız yigitke altın cez olıp körünir.
At öĺse -- nalı qalır, yigit öĺse -- namı qalır.
Yigit olsañ meydanğa çıq.
Yigit adınen añılır.
At öĺer -- meydan qalır, yigit öĺer -- şan qalır.
Altın ateşte sınalır, yigit -- küreşte.
Yigit duşmansız, at tırşawsız olmàz.
Yigitniñ başına neĺer keĺmèz.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Qaçıp qurtulmaq da yigitĺiktir.
Yigitniñ aşı yigitniñ qarınında qalmàz.
Yigit olğan, qıyınlıqtan qorqmàz.
Yigit işinen añılır.
Yigit olğan yalan aytmàz.
At minmek yigitke yaraşır.
Sığır sütünen beĺĺi, yigit -- işinen.
Yigit yarasına yigit qatlanır.
Yigit qayğısız olmàz.
Yigitni emek tanıtır.
Yigit attan tüşer, yatqa atlanır.
Yigit köĺgesine yigit saqlanır.
Dertsiz yigit yar tapmàz.
Aş ĺezeti tuz iĺe, yigit quwançı qız iĺe.

~yigitĺik~ ~cigitĺik~
勇気 bravoure/bravura {braveness}
Yigitĺik ve qorqaqlıq aqqında

~yip~
索 Kordel, Schnouer, Samett, Nuebelschnouer
糸 Fuedem, Zwir
Yipniñ uzunı yahşı, sözniñ -- qısqası.
Yipni yipke qoşsañ, arqan olur.
Eki canbaz bir yipte oynamàz.
Bir yipte eki canbaz oynamàz.
Yalancınıñ yipinen quyuğa tüşken, quyuda qalır.
Yip ince yerinden üzüĺir.

~yıl~
年 Joer
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.
Yarından ayırılğan yedi yıl ağlar.
Kişi yaş ekende yılda degiĺ, künde öser.
Bir fiĺcan qaveniñ qırq yıl hatrı bardır.
Bir qade raqınıñ beĺası qırq yılğa yeter.

~yılan~
蛇 Schlaang
*yılışmaq*
Maña tiymègen yılan biñ yaşasın.
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.
Keĺin -- çiçek, er aytqanı kerçek, qaynana -- yılan, er atqanı yalan.
Yılannı qurtarsañ, başta özüñni çaqar.
Yılannıñ aqı da, qarası da -- yılan.
Yılannıñ quyruğına basmà.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.
Yılannıñ ayağını, qarıncanıñ közüni, mollanıñ ise aşını kimse körmèz.

~yıldız~
星 Stär
Yetmiş yıldız doğsa da, yarığı ayğa yetmèz.
Ay yarıqta yıldız körünmèz.
Aynen küneş bir olur, yıldız seksen biñ olur.

~yılışmaq~
這う schläichen, eruschläichen, erauskrauchen, eraschläichen
*yılan*
Halq yerden yılan yılışqanını duyar.

~yımırta~
卵 Ee
Yımırta kösterip, bor tutturır.
Yımırta kösterip, bor tuttura.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.
Hırsızlıq bir yımırtadan başlar.

~yımşaq~
柔らかい duuss, muusseg, zaart (прикметник)
Ananıñ qolu yımşaq ola.
Qarğa öz balasını: “Appağım” dep sever. Kirpi öz balasını: “Yımşağım”, dep sever.

~yıqmaq~
叩き割る futtimaachen, ramponéieren, ruinéieren, vrecktmaachen, zerstéieren
*yıqılmaq*
Biĺegi küçĺü birni yıqar, biĺgisi küçĺü biñni yıqar.
Birĺeşken biñni yıqar.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.
Aqay olsa itep yıqsın, tartıp turğuzsın.
Raqı arslannı da yıqar.
Diwarnı dım yıqar, insannı -- qasevet.

~yıqılmaq~
落ちる afalen
崩壊する abriechen
Yıqılğanğa bir tepmè.
Yerge yıqılsa, bir awuç topraq alıp turar.
Halq tursatqannı iç kim yıqalmàz.
Bala yıqıla-yıqıla öser.
Özü yıqılğan ağlamàz.
Öz yıqılğan ağlamàz.
Ev içeriden yıqılır.
Yamanğa yandaşqan, yıqılmày qalmàz.
Doğrulıq sarsılsa da, yıqılmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Özü yıqılğan özü turar.
Temeĺsiz ev yıqılır.
Yıqılğan, küreşke toymàz.

~yır~
歌 Gesang, Gesank, Lidd
Halq yırı uzaq eşitiĺir.
Watansız adam -- yırsız büĺbüĺ.

~yırtmaq~
破る opräissen
*yırtıq*
*yırtıcı*
Maysız qaşıq ağız yırta.

~yırtıcı~
天敵 prédateur/predador {predator}
|||||

~yırtıq~
引き裂かれた fatzeg
Yırtıqnı yamasañ da biĺinir, qaplasañ da körünir.

~yol~
道 d'Streck
路線 Pad, Wee
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söylemege biĺmègen lafnı bozar.
Yahşı söz fiĺni de yolğa qoyar.
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Oña Şam yolu tüm-tüz.
İçkenge Şam yolu tüm-tüz.
Aldın ketken yol alır.
Erte çıqqan yol alır.
Aqqan suw yolunı tapar.
Halq yürgen yoldan yür.
Yoluñnı şaşırsañ da, halqıñnı unutmà.
Ay yolcunıñ yoldaşı, aşıqlarnıñ sırdaşı.
Ay -- aşıqnıñ yoldaşı.
Qadınıñ -- ömürĺik yoldaşıñ.
Erte çıqqan yol alır, erte evĺengen töĺ alır.
Yañğız yolğa çıqmà.
Ay yañğıznıñ yoldaşı.
Babañ sağ ekeç, dost tap, atıñ sağ ekeç, yol tap.
Er kesnen dost olmà, biĺmègen kişiñnen yolğa çıqmà.
Arqadaşnıñ yahşısı-osalı yolda beĺĺi olur.
Yamanğa baş olğance, yahşığa yoldaş ol.
Yaman araba yol bozar, yaman kişi ev bozar.
Qıyış araba yol bozar.
Yalannıñ yolu qısqadır.
Doğrunıñ yolu keñdir.
Doğruğa yol er yerde açıq.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Doğru yolda yıqılğan tez turar.
Özüñden büyükke ürmet et, özüñden büyükke yol ber.
Büyükniñ sözüni tutmàsañ, büyük yolğa çıqmàzsıñ.
Arsızğa hırsız yoldaştır.
Göñüĺden göñüĺge yol bar.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
Qolu açıqnıñ yolu açıq.
Göñĺü açıqnıñ qolu açıq, qolu açıqnıñ yolu açıq.
Köçer sınğandan soñ yol çoq tapılır.
Yoldan tapsañ, sayıp al.
Keĺgenge -- qapı, ketkenge -- yol açıqtır.
Hırsıznen yoldaş olmà.

~yollamaq~
送信する schécken, laanschtschécken, fortschécken
Şay eken, oquyıcılar bu hususta öz fikirĺerini ve tevsiyeĺerini yazıp
yollay biĺeĺer.

~yoq~
不在 Absence
皆無 Näischt
*yòq!*
Güdürdisi çoq, yağğanı yoq.
Tawşan daa tutulğanı yoq, terisine talaşa.
Halqımıznıñ ağız yaratıcılığını
ebediyĺeştirüv kibi aĺicenap işke qoşqan bu küçük issemizde,
şübesiz, bazı bir nuqsanlar da yoq degiĺdir.
Çoq ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Oqumaqnıñ ertesi -- keçi yoq.
Oquwsız biĺgi yoq, biĺgisiz künüñ yoq.
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Ünerniñ artığı yoq.
İşi yoqnıñ aşı yoq.
Aşı yoqnıñ işi yoq, işi yoqnıñ aşı yoq.
Hayırlı işniñ keçi yoq.
İşi yoqqa künde bayram.
Saçqanda yoqsıñ, orğanda yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ.
İsmi bar, cismi yoq.
Dünya yansa, qasırı -- yoq.
İşi yoq -- iş çıqarır, qaş yaqam dep köz çıqarır.
Ögüzi yoq aranda, qayğısı yoq boranda.
İşi yoq it suwarır.
Taşına qonmağa tawuğı yoq.
Ekkende yoqsıñ, tikkende yoqsıñ, armanda qaydan çıqtıñ?
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Kerek yoqnı bar eter.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Çok ağız bir olsa, bir ağız yoq olur.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa -- piypıldaq.
Bödeneniñ evi yoq, qayda barsa, sıyı yoq.
Altında ĺeke bardır -- balamda min yoq.
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Öĺüm bar, ayrılıq yoq.
Al degen ana yoq, qoy degen qoca yoq.
Yahşı çoqraq qurğaqlıqta biĺinir, yahşı dost ise -- yoqluqta.
Eyiĺikniñ ertesi-keçi yoq.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Doğrulıqqa öĺüm yoq.
Qartayğan it yoqqa ürmèy.
Qartı yoq evniñ raatı yoq.
Ömür degeni öyĺe şey: bugün barsıñ, yarın -- yoq.
Öĺgenden soñ ökünüvden fayda yoq.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Qadir biĺmèzniñ qadri yoq, yaman küĺküniñ soñu -- ağlawdır.
Aqıldan artıq baylıq yoq.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.
Añı yoqnıñ ğamı yoq.
Öksüzge aqıl ögretken çoq, ötmek bergen yoq.
Ayaqqa tartsañ başqa yoq, qaşqa tartsañ -- ayaqqa.
Bugünge bar, yarınğa yoq.
Damğa çıqsa, yerde qalacaq papuçı yoq.
Barlıq sevdire, yoqluq küydüre.
Öksüzni acığan çoq olur. Başını sıypağan yoq olur.
Qaramanlıqnıñ közü yoq.
Çağırılğan yerniñ uzağı yoq.
Dermanı tapılmàğan dert yoqtır.
Dertĺi közge yuqu yoq.
Yüzüniñ astarı yoq.
Tamağı toqnıñ qayğısı yoq.
Teşik tamaqqa toqtaw yoq.
Qazan taşqanda çomuçnıñ qıymeti yoq.
Tütüni çoq, yalını yoq.

~yòq!~
いいえ Nee! Neen!
|||||

{~yormaq~}
~yorulmaq~
疲れる ustrengen (intransitive)
Pirege açuwlanıp yorğanını yaqar.
Öĺgence ömür etecek adamıñnı yorulğance ara.
Doğru yolnen ketken yorulmàz.
Yorğanıña köre ayağıñnı uzat.

~yönemek~ ~cönemek~
動きます beweegen, bougéieren, dirigéieren sech
Erte turğannıñ işi yöner.

~yörmèv~
緒を緩める lassgebonnen, lassgemaach
Yürgen ayaqqa yörmèv iĺişir.

~yulq~
抜く zéien, rappen
Boş turğandan babañnıñ saqalını yulq.

~yummaq~
閉じる zoumaachen {to close one's eyes; to close one's mouth}
Yastıqnı körgende közü yumula.
Yumulğan ağızga çibin kirmèz.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~yumruq~
拳 Fauscht
Cümĺeden yumruq -- maylı quyruq.

~yuqlamaq~
寝る schlofen
*yuqu*
Yuqlap qarınıñ toymàz.
Özü içün yuqlağan birev içün tüş körmèz.
Yuqlağan yılannıñ quyruğına basmà.

~yuqmaq~
感染する infizéieren, ustiechen (transitive)
Qomşudan qotur yuqar, qotur yuqmàsa, qılığı yuqar.
Yahşı adamğa yaman söz yuqmàz.
Qazannıñ yanına barmà -- qarası yuqar, yamannıñ yanına barmà -- beĺası yuqar.
Yahşığa yaman yuqmàz.
Böten beĺa yuqmàz.
Qotur qoldan yuqar.

~yuqu~
睡眠 Schlof
*yuqlamaq*
Yuqusı çoqnıñ bahtı az.
Yuqu tamaq toydurmàz.
Talapkarnı mal basar, tenbeĺni yuqu basar.
Bal tatlı, baldan bala tatlı, baladan yuqu tatlı.
Aşıqnıñ közüne yuqu kirmèz.
İnsannıñ osalı ne işniñ waqtını biĺir, ne yuqunıñ.
Açnıñ közüne yuqu kirmèz.
Dertĺi közge yuqu yoq.

~yurt~
家 Doheem, Heem
ゲル(家屋)yourte ou iourte/yurt {yurt}
*ev-yurt*
Ev-yurt, aş-urba, mal-para aqqında
Yurtuñdan ayırılsañ da, halqıñdan ayırılmà.
Ana yurtuñ -- altın beşik.
Eski yurtnıñ qadiri yañısında biĺinir.
Ana yurtuñ aman olsa, tüs -- çırayıñ sararmàz.
Yurtu baynıñ özü bay.
Ana -- yurtnıñ teregi.
Yigit -- yurtnıñ teregi.
Tenbeĺ apay -- yurt harabı.

~yutmaq~
飲み込む ofschlécken, schlécken
Birini çayna, birini yut, birini eĺiñde azır tut.
Ağzıña tüşkeniñ yutmağa baq.

~yuwa~
巣 Nascht
Tatlı söz yılannı yuwasından çıqarır.
Quşnıñ da tuwğan yuwası bar.
Er quş öz yuwasını begenir.
Er quş öz yuwasına qarap uçar.
Quşlar yuwasız olmàz, yaşlar sevdasız olmàz.
Eĺ yuwasını bozğan özü oñmàz.
Quş yuwada körgenini küter.
Er quş öz yuwasını maqtar.
Quş yuwasız olmàz, insan -- evsiz.

~yuwarlanmaq~
転がる wenzelen
Qutu yuwarlanğan -- qapağını tapqan.

~yuwaş~
落ち着いた geloossen, stëll, roueg (прикметник)
Yuwaş it ürümèp tişĺer.
Yuwaş atnıñ tepmesi qattı olur.

~yuwmaq~
洗う wäschen, ofwäschen, ofwäschen, knéitschen
Sevgi yawluq degiĺdir -- kïrĺetseñ iç yuwulmàz.
Eĺ eĺni yuwar, eĺ de betni yuwar.
Ondan bir buwğannen, bir yuwğan alsın.
Para -- qoluñnıñ kïri: yuwsañ keter, yumsañ qalır.

~yügen~
手綱 Zigel
Qıznıñ baştan çıqqanı -- yügeni yoq at eken.
Ersiz qadın -- yügensiz at.
Edepsiz yigit -- yügensiz at.

~yük~
貨物 Fracht
Barlığa barsañ, bekĺetir, carlığa barsañ, yükĺetir.
Ağır yükni araba köterir, ağır işni yigit köterir.
Ağır yükni at tartar, ağır işni er tartar.
Anañnı arqaña yükĺep üç kere Kabege alıp barsañ da -- borcuñnı ödep olamàzsıñ.

~yüke~
菩提樹 Lann
|||||

~yüksek~
高 héich (прикметник)
Yüksek uçqan, alçaq tüşer.
Dağnı yüksek demè, murat etseñ çıqarsıñ.
Terek ne qadar yüksek össe de, tamırı yerdedir.
Dağnı yüksek demè, talap etseñ çıqarsıñ, duşmannı küçĺü demè, dawransañ yıqarsıñ.

~yürek~
心 Häerz
心臓(しんぞう)Häerz
Tiĺ -- yürekniñ anahtarı.
Bir öpmèy yürek teprenmèz.
Sevgi bir olsa da, eki yürekte yaşay.
Yüregini bir bergen, qaytarıp alamàz.
Yürek tutmàsa, kağıt tutmàz.
Bala -- bağır, er -- yürek.
Özü qart olsa da, yüregi yaş.
Betke degiĺ, yürekke baqıp dost ara.
Özüñ qart olsañ da, yüregiñ yaş olsun, esĺi kişi oylamày iş etmèz.
Ten qartayğandan qorqmà, yürek qartayğandan qorq.
Er kimniñ yüreginde arslan yatağı bar.
Yürek tutmàsa kağıt tutmàz.
Temiz yürekten ĺeke qıdırmà.

~yürmek~ ~cürmek~ ~yürümek~
行く goen
歩く trëppelen, spadséieren
Yol biĺmèseñ, yolnı sora yürgenden, laf biĺmèseñ, lafnı sora biĺgenden.
Söyĺeseñ -- eĺ begensin, yürseñ -- yol begensin.
Çoq yürgen adaşır, çoq söyĺegen yañlışır.
Yürgen atnıñ başına urmà.
Yürümege biĺmègen yolnı bozar, söylemege biĺmègen lafnı bozar.
Yürgenniñ yolu öter. Yatqannıñ künü öter.
Yürgen yoldan tapar, oturğan qaydan tapar?
Ayaqlar yürdikçe, qollar işsiz qalmàz.
Yürgen ayaqqa çöp iĺişir.
Yürgen ayaqqa yörmèv iĺişir.
Halq yürgen yoldan yür.
Arabanıñ aldı da, artı da bir izden yürüse, atqa yengiĺ olur.
Yahşı dep yürersiñ, künüñ tüşse körersiñ.
Yahşığa yürüm yoq, yamanğa öĺüm yoq.
Namussız yürgenden, namuslı öĺgeniñ yahşı.
Qarda yür de iziñni biĺdirmè.

~yüz~ (@)
表面 Gesiicht
*yüzsüz*
*yüzĺemek*
Arsıznıñ yüzüne tükürgenĺer de, yağmur yağa degen.
Tarlada izi olmàğannıñ, sofrada yüzü olmàz.
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Halqqa qoşulğannıñ göñĺü toq, halqtan ayırılğannıñ yüzü yoq.
Körmèyince yüzüni, aytmàm öz sözümni.
Adamnıñ yahşısı qusurıñnı yüzüñe baqıp aytar.
Göñĺü qaranıñ yüzü qara.
İçi qaranıñ yüzünde nur olmàz.
Qazan qarası keter, yüz qarası ketmèz.
Suw er şeyni ağartır, yüzü qaranı ağartmàz.
Özü temizniñ yüzü açıq olur.
Yüzü açıqnıñ yolu açıq.
İstegenniñ yüzü bir qara, bermègenniñ -- eki.
Qolu açıqnıñ yüzü açıq.
Batır bir öĺer, qorqaq -- yüz.
Esabı temiz olğannıñ yüzü aq olur.
Olğanını berseñ, yüzüñ qızarmàz.
Yüzüniñ astarı yoq.
Qaveniñ özü qara amma, yüz ağartır.

~yüz~ (@@)
百 honnert
Yüz berseñ, eĺĺi daa ister.
Tenbeĺge qız, aynecige yüz bermè.
Qızğa keĺir yüz kişi. Alıp keter bir kişi.
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.
Paranıñ yüzü sıcaqtır.

~yüzĺemek~
非難する accuséieren, beschëllegen
Özünde batmannen tura da, başqasınıñ çerigini yüzĺey.

~yüzsüz~ (@)
汚い豚 onéierlech
Saranlıq, yüzsüzĺik, körmèmişĺik, maqtançaqlıq aqqında
Yüzsüz musafir keĺamàz, keĺse -- qaytamàz.

~yüzük~
指輪 Rank, Rénk
{Bijou}
Yüzge yettim -- yüzükten öttim.

~yüzüm~
葡萄 Gron, Drauf, Lies
Bağnı baq -- yüzüm olsun, onı da aşamağa yüzüñ olsun.
Babası oğluna bir bağ bergen de, oğlu babasına bir çamba yüzüm bermègen.


-=Zz=-

~zamet~
心配 Suergen
İş bitti -- zamet unutıldı.
Zametsiz raatlıq olmàz.
Zametnen qazanılğan aş ĺezetĺi ola.

~zar~ (@)
膜 إِزَارْ Haut, Schuel, Membran, Schläimhaut
|||||

~zar~ (@@)
嘆嘆 gémissant/gemendo {groaning}
里心 Nostalgie
喜び Genoss
Bugüni hor baqqanıña yarın zar olursıñ.

~zar~ (@@@)
「私は疑問に思っている」~ "I am wondering and have doubts"~
|||||

~zarar~
損傷 Ausfall, Materialschued
Keskin sirke qapına zarar.
Halqqa zarar ketirgen, kimseniñ hatrını saymàz.
Yahşı dostnıñ faydası tiymèse de, zararı tiymèz.
Bir yamannıñ yedi maaĺĺege zararı tiyer.
Qorqaq bazırgan ne kar eter, ne zarar.
Zarardan qorqqan kar etmèz.
Accı iĺac fayda ketirir, tatlı şarap zarar ketirir.
Qadeniñ biri yarar, ekisi -- qarar, üçüncisi -- zarar.

~zarfında~
中 während
Cıyıntıqqa soñki 10-12 yıl zarfında toplanğan
atalar sözĺeriniñ yalıñız bir qısmı kirsetiĺdi.

~zaman~
周期 Zäit
Sen ögrenmèseñ zaman özü ögretir.
Saqla samannı -- keĺir zamanı.

~zeer~
毒 Gëft
Ne baldan tatlı ol, ne zeerden accı ol.
Tışı bal körünse de, içi -- zeerdir.

~zenaat~
手技 artisanat/profissão {craft}
Zenaat -- altın biĺezĺiktir.
Zenaatı yoq kişiniñ, ĺezeti yoq işiniñ.
Tikensiz güĺ olmàz, meşaqqatsız -- zenaat.
Zenaat -- insannıñ baylığı.
Zenaatsız adam -- meywasız terektir.

{~zengin~}
~zenginĺik~
富 Räichtum
Eñ yahşı dost -- kitaptır, eñ yahşı zenginĺik -- biĺgidir.
Zenginĺikten ne fayda, muabbetĺik olmàsa.
Eñ büyük zenginĺik -- sağlıqtır.
Güzeĺĺigiñ -- özüñe, zenignĺigiñ de -- özüñe, tabiatıñ -- halqqa.
Zenginĺik közyaşından doğar ve közyaşı doğurır.
Zenginniñ canı "pat" etip çıqar, fuqareniñ canı "pit" etip çıqar.
Zenginden yımırta alsañ, sarısı çıqmàz.

~zevq~
楽しさ Pleséier, Gellecht, Freed
İşi yoqnıñ zevqı artıq.
Aqlı yoqnıñ zevqı artıq.

~zindan~
刑務所 Prisong
Büĺbüĺge altın qafes biĺe zindandır.

~zinet~
飾 Ornament
Emek -- ömürniñ zinetidir.
Çiçek -- ömür zinetidir.

~ziyaret~
訪問 Besuch
Em ticaret, em ziyaret.
Anañ-babañ sağ ekende ürmet et, öĺgenden soñ -- ziyaret et.

~zıt~
に対して widder, un, géint
Raqınen dost olğan, işke zıt olur.

~zor~
難い schwéier
Zor oyunnı bozar.
Caiĺge söz añlatmaq -- devege endek atlatmaqtan zordır.
Zornen namaz Allağa yaramàz.
Zornen açqan güĺ qoqmàz.
Zorluq -- horluq degiĺdir.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Başta aqıl olmàsa, eki ayaqqa zor keĺir.
Ahmaq qafa eki ayaqqa zor berir.
Almaq qolay, bermek zordır.
Yazarsıñ bornen, alırsıñ zornen.
Zornen güzeĺĺik olmàz.
Toq kişini sıylamaq zor.

~Zöre~
金星 d'Aphrodite
Er kimniñ öz Zöresi bar.

~zurna~
ズルナ Hautbois
Dawul körse -- zurnağa, çeşme körse -- qurnağa.
Añlağanğa sivrisinek -- saz, añlamàğanğa -- dawul-zurna da az.

============
As Crimean Tatar word if it's not a bare stem is a sort of phrase I could make
a brief vocabulary of postfixes as it was made for Japanese:
https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_particles

〜a/e (y) present action
〜almàmaq (yalmàmaq)
___(to have no possibility to do something = stem + a/e (y) + olmàmaq)
〜amàmaq (yamàmaq) failed attempt (= 〜a/e (y) + 〜mà/mè + 〜maq/mek)
〜araq/erek (yraq/yrek) ("doing")
〜ayım/eyim (yim/yım) ("let me")
〜ayıq/eyik (yik/yıq) ("let us")
~~biz~ we
~~bizim our ours
〜ca/ce/ça/çe ("in the way of")
〜ca/ce/ça/çe ("more")
〜caq/cek/çaq/çek (something not so intensive)
〜caq/cek/çaq/çek preparation (〜a/e (y) + 〜caq/cek/çaq/çek)
〜ce limit ("till")
〜ci/cı/çi/çı profession ("-er" "maker")
〜çi/çı (additional to command)
〜çik/çıq ("little")
〜çün ("for the love of" =içün)
〜da/de/ta/te (nda/nde) place ("at" "in")
〜damaq/demek (to make a sound)
〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) source ("from" "through")
〜dan/den/tan/ten (ndan/nden) inverted actor ("by")
___{combining with 〜l (iĺ/ıl/ul/üĺ) or 〜n (in/ın/un/ün) verbs}
〜daş/deş ("joined by")
〜day/dayın equal to
〜di/dim/diñ/diñiz/dik/
__dı/dım/diñ/diñiz/dıq/
__ti/tim/tiñ/tiñiz/tik/
__tı/tım/tıñ/tıñız/tıq/
__{he,she,it,they/I/you/you(pl)/we...}
__(_e+[〜])
___separated null-action
〜dir/dır/dur/dür/t/tir/tır/tur/tür delegated action
〜dir/dır/tir/tır ("it is")
++i/ı/u/ü (si/sı/su/sü) relation to third person ("of" "the")
〜ici/ıcı (yici/yıcı) (something or somebody that is doing an action, "doer")
〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) destination ("to")
〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) inverted object
___{combining with 〜l (iĺ/ıl/ul/üĺ) verbs}
〜ge/ğa/ke/qa (a/e/na/ne) delegee
___{combining with 〜dir/dır/dur/dür/t/tir/tır/tur/tür verbs}
〜gen/ğan/ken/qan (_e+[〜]) ("from forever till now")
___〜miş/mış (_e+[〜])
___{〜gin/ğın/ğun/gün/kin/qın/qun}
〜gey/ğay/key/qay wish ("хай")
〜k/q (ik/ıq/uq/ük) a thing of an action 〜ti/tı {the latter means also 'sound'}
〜kar (kir) ("fanatic of")
〜ki ("something that")
〜l (iĺ/ıl/ul/üĺ) passive
〜la/ĺe activation
〜lar/ĺer plural
〜ĺe (yĺe) company ("with" =iĺe) {〜i/ı/u/ü (si/sı/su/sü) +yĺe}
〜lı/ĺi/lu/ĺü ("with", "having something")
〜lıq/ĺik/luq/ĺük ("in common")
〜m ("being something")
〜m (im/ım/um/üm) ("I am" "I do")
++m (im/ım/um/üm) relation to me
〜ma/me action as a fact
〜maq/mek null-action itself
〜mà/mè negation
~~men~ I
~~menim~ my mine
〜mi/mı ("isn't it?")
〜miz/mız (imiz/ımız/umız/ümiz) ("we are" "we do")
++miz/mız (imiz/ımız/umız/ümiz) relation to us
〜niñ/nıñ possesion
〜nen instrument ("with", "in the company of") 〜niñ/nıñ {〜niñ/nıñ,....[ĺe]....}
___*〜niñ/nıñ*
〜n (in/ın/un/ün) ("self")
〜nci/ncı (inci/ıncı/uncı/ünci) # ("№", 〜号)
〜ni/nı object
++ñ (iñ/ıñ/uñ/üñ) relation to you {singular}
〜ñiz/ñız (iñiz/ıñız/uñız/üñiz) command
++ñiz/ñız (iñiz/ıñız/uñız/üñiz) relation to you {plural}
〜p (ip/ıp/yıp/yip) ("having done") {〜mà/mè +yıp/yip}
〜r (ar/er/ir/ır/z) ("from now till forever")
___ {〜mà/mè +z
___except 〜mà/mè +〜m (im/ım/um/üm) or +〜miz/mız (imiz/ımız/umız/ümiz)}
〜sa/sam/sañ/sañız/saq
__se/sem/señ/señiz/sek
__{he,she,it,they/I/you/you(pl)/we...}
___conditional null-action ("if" "when")
~~sen~ you(thou)
~~seniñ~ your yours (thy thine)
〜sin/sın/sun/sün ("let it")
〜siñ/sıñ ("you are", "you do")
〜siñiz/sıñız (siz/sız) ("you(pl) are" "you(pl) do")
〜siremek/sıramaq ("inside feeling of")
~~siz~ you(pl)
~~siziñ~ your yours
〜siz/sız/suz/süz ("without", "not having something")
〜ş (iş/ış/uş/üş) possibility of an action
〜ş (iş/ış/uş/üş) ("to act together")
〜şar/şer (ar/er) ("by number of")
〜şınas ("-logist")
〜v/w (uw/üv) action as a process ("-ing")
(*)by the way, "realtion" postfixes have an "aggregation functionalty":
___they could relate to a line of words consequently
___("yük maşnası" --> "menim yük maşnam")
(**)bare verb stem is command

============
~sıfır~
零 Null
|||||

~bir~
一 Eent
|||||

~eki~
二 Zwee
|||||

~üç~
三 Dräi
|||||

~dört~
四 Véier
|||||

~beş~
五 Fënnef
|||||

~altı~
六 Sechs
|||||

~yedi~
七 Siwen
|||||

~sekiz~
八 Aacht
|||||

~doquz~
九 Néng
|||||

~on~
十 Zéng
|||||

~on bir~
十一 Eelef
|||||

~on eki~
十二 Zwielef
|||||

~on üç~
十三 Dräizéng
|||||

~on dört~
十四 Véierzéng
|||||

~on beş~
十五 Fofzéng
|||||

~on altı~
十六 Siechzéng
|||||

~on yedi~
十匕 Siwwenzéng
|||||

~on sekiz~
十八 Uechzéng
|||||

~on doquz~
十九 Nonzéng
|||||

~yigirmi~
二十 Zwanzeg
|||||

~otuz~
三十 Drësseg
|||||

~qırq~
四十 Véierzeg
|||||

~eĺĺi~
五十 Fofzeg
|||||

~altmış~
六十 Sechzeg
|||||

~yetmiş~
匕十 Siwwenzeg
|||||

~seksen~
八十 Achzeg
|||||

~doqsan~
九十 Nonzeg
|||||

~yüz~
百 Honnert
|||||

~biñ~
千 Dausend
|||||


~tam-taqır~
~tem-tegiz~
~tim-tik~
~tos-tomalaq~
~tös-tögerek~
~yap-yarıq~
~yem-yeşiĺ~
~ap-açıq~
~ap-aydın~
~bem-beyaz~
~köm-kök~
~mas-mavı~
~qapa-qarşı~
~qıp-qırmızı~
~qıp-qızıl~
~sep-semiz~
~sim-siya~


menimnen
seniñnen
bizimnen
siziñnen
---
onıñnen onen
olarnen olarnen

menim
bizmiz
sensiñ
sizsiñiz
odır
olardır
kimim
kimmiz
kimsiñ
kimsiñiz
kimdir nedir
kimlerdir neĺerdir

User avatar
repl2
Posts:84
Joined:2017-04-30, 23:08
Gender:male

На додачу:

Postby repl2 » 2018-03-06, 6:21

〜dir/dır/tir/tır ("may be")
〜*tay ("little" e.g. ulum|*tay -- my little son)


~olmaq~ ~bolmaq~
(...)

~yer~ ~cer~
(...)

~yaş~ ~caş~
(...)

~yır~ ~cır~
(...)

~oğul~ ~ul~
(...)

~yaz~ ~cay~
(...)

Нариси Польського словника:
CTPD&amp;PB_DRAFT.html.zip
You do not have the required permissions to view the files attached to this post.


Return to “Turkic Languages”

Who is online

Users browsing this forum: No registered users and 9 guests